Галоўнае ж было - вучоба. Вучыўся я нядрэнна, і бацькі асабліва не прымушалі працаваць: вучыся, сынок. Спачатку вучыўся ў драўлянай школе каля замка. Гэта была беларуская школа. Суседства замка, капліцы, парка, возера падсвядома неяк стваралі адчуванне невядомай даўніны, таямнічасці.
Праз некалькі гадоў, як я пачаў вучыцца ў Міры, там была пабудавана яшчэ адна сярэдняя школа. Ужо руская, цагляная, у цэнтры горада. Мяне чамусьці перавялі ў тую школу, не пытаючыся згоды. Клас (вучні) быў новы, настаўнікі таксама. Як помніцца, вучыцца ў асноўным давялося на другую змену. Дарога ў школу і са школы была іншая, больш людная. Дзесьці пасярэдзіне шляху збоку была вёска, на рацэ Міранцы знаходзіўся вадзяны млын, які, бывала, і працаваў тады-сяды. Праўда, лесу тут было больш. І лес быў большы, гусцейшы. У асеннія даждлівыя вечары па лясной дарожцы ледзь прабіраўся: цемра страшэнная. Ні над галавою, ні наперадзе ніякага прасвету. Нагамі адчуваеш сцежку, выцягнутай правай рукою засцерагаешся ад галін. Унутраная напружанасць, здаецца, дасягае вышэйшай ступені. Цемра нібы ўваходзіць у цябе.
І вось пазней, праз гады, дзесяцігоддзі, чытаючы і перачытваючы творы пісьменнікаў свайго пакалення, а таксама іх папярэднікаў, асабліва творы празаічныя, бачыш, яшчэ раз упэўніваешся, што не маглі яны не ствараць такіх яркіх, такіх выразных карцін прыроды. Прырода з дзяцінства ўвайшла ў іх, стала іх сутнасцю - псіхічнай, духоўнай. Іх жыццё, іх паводзіны, учынкі шмат у чым прадыктаваны былі навакольным светам прыроды. Іх характары, іх светапогляд народжаны былі прыродай родных з дзяцінства мясцін. Яны частка гэтай прыроды, арганічная частка.
У гэтым сэнсе мне ўяўляецца, што беларуская мова ў сваім гучанні, у сваёй танальнасці, мелодыцы магла быць народжана беларускай зямлёй, беларускай пры- родай - азёрна-лясной, балотнай, поўнай вільгаці, сакавітасці. Таму я на ўсе сто працэнтаў упэўнены, што літаратура любога народа, яе сутнасць, яе мастацкае аблічча найперш, галоўным чынам вызначаюцца мовай. Беларуская літаратура - беларускай мовай. Гэта - пры натуральным, арганічным яе нараджэнні і развіцці.
Вернемся ў школу. Пераход у яе ні на чым не адбіўся. Не было ніякіх асаблівых цяжкасцей і скла- данасцей. Пачалася звычайная вучоба. Быў я ў ліку добрых вучняў - па паспяховасці, ды і па паводзінах. Запомнілася дзесьці толькі адно парушэнне дысцыпліны. На перапынку курылі на вуліцы ў туалеце. Раптам з’явіўся класны кіраўнік нашага класа. Я не паспеў кінуць папіросу. І ён павёў мяне ў настаўніцкую. Але нічога - паўшчувалі, пасаромелі. Абышлося.
У гэтай школе, як і ў ранейшай беларускай, любімым прадметам у мяне зноў жа была руская літаратура. І тут выдатная была настаўніца - Антаніна Васільеўна Лапіцкая. Невысокага росту. Акуратная, сабраная. Здаецца, яна ніколі не павышала голасу, але дысцыпліна была выдатная. Яе слухалі. Яна расказвала стрымана, але пранікнёна, нешматслоўна, але прыгожа і па сутнасці. Мне падабалася настаўніца і яе ўрокі. Стараўся вучыцца добра. Тут я захапіўся кнігай яшчэ больш, чым раней. Чытаў шмат. Свет кнігі для мяне быў галоўны, самы важны. Асабліва кнігі пры- годніцкай, фантастычнай. Увесь быў паглынуты кнігай. Узрост быў не такі ўжо і дзіцячы. А дзіцячая кніга "праглыналася" з нейкай асаблівай цікавасцю. Помняцца і сёння "Рыжык" А. Свірскага, "Палескія ра- бінзоны", "Амок" Янкі Маўра, "Цімур і яго каманда", "Лёс барабаншчыка" А. Гайдара, "Прыгоды Тома Сойера" і "Прыгоды Гелькберы Фіна" Марка Твэна, "Коннік без галавы" Майн Рыда, "Шпіён" Ф. Купера, "Таямнічы востраў", "Дзеці капітана Гранта", "Пятнаццацігадовы капітан" Жуля Верна, "Рабінзон Круза" Д. Дэфо, "Падарожжа Гулівера" Д. Свіфта, "Чалавек-амфібія" А. Бяляева... Якраз гэтыя кнігі абуджалі фантазію, клікалі ў далёкія моры-акіяны. Доўгія гады жыла ўва мне мара (вядома ж, нікому не вядомая) стаць мараком. І якое ж было расчараванне, калі пры медыцынскім аглядзе ў ваенкамаце выявілі нейкія непарадкі ў сэрцы. Супакойвалі кнігі, вучоба, праца.
Праграмная літаратура і руская, і беларуская таксама чыталася. З сур’ёзнай - не дэтэктываў і не фантастыкі - літаратуры ўзрушылі тады, пакінулі след у сэрцы і ў памяці паэмы і аповесць "Капітанская дачка" А. С. Пушкіна, паэмы і раман "Герой нашага часу" М. Ю. Лермантава, рамантычныя аповесці М. В. Гогаля, "Анна Карэніна" і "Хаджы Мурат" Л. М. Талстога, "Абрыў" І. А. Ганчарова, з савецкай - аповесці "Дзяцінства", "У людзях", "Мае ўніверсітэты" і апавяданні М. Горкага, раманы "Маладая гвардыя" А. Фадзеева і "Як гартавалася сталь" М. Астроўскага. У іх была страсць, прага жыцця, напорыстасць. Пашчасціла, ужо не помню, як гэта здарылася, у 9-м класе прачытаць "Ціхі Дон" М. Шолахава. Агромністы аднатомнік. Чытаў, што называецца, не адрываючыся. Доўгі час знаходзіўся пад уражаннем ад прачытанага. Адчуваўся незвычайны агромністы свет, выключна жывы, прыгожы і трагічны. Магу шчыра сказаць, што для мяне і сёння гэта адзін з самых лепшых твораў сусветнай літаратуры. У ім шмат сонечнасці, адчуванне бясконцасці жыцця. Ва ўсе пазнейшыя гады я баяўся чытаць яшчэ раз гэты раман. Баяўся згубіць для сябе, можа, самы дарагі літаратурны ўспамін, расчаравацца ў магутнасці мастацкага слова.