А тут яшчэ кнігі. Я ўжо гаварыў, што яшчэ ў школе пачаў купляць кнігі. Але ў тым жа Міры не было асабліва дзе, ды і асабліва што купляць. Зусім не тое ў Мінску. Тут і кнігарні, тут і кнігі. Божа мой, якое гэта было шчасце набыць жаданую кнігу! Узбуджала, хвалявала сама кніга. Яшчэ да яе чытання. Рукі трымцелі, калі браў яе, адкрываў першыя старонкі. Але колькі было перажыванняў, хваляванняў, пакуль удавалася дастаць гэтую кнігу. Гэта не тое, што цяпер, напачатку трэцяга тысячагоддзя, калі кніг поўна ўсюды і не надта хто іх бярэ. А то - гады 60-я, 70-я ды і 80-я часткова - быў час Кнігі. Кніга была знакам нейкай як бы выключнасці, далучанасці да ліку своеасаблівых асветнікаў, пазнакай культурнасці. За кнігай стаялі чэргі. Асабліва за падпіснымі выданнямі. Помню, была падпіска на шасцітомнік Майн Рыда. А прыгоды, рамантыка, фантастыка - гэта было маё любімае чытанне. Чаму? Растлумачыць не магу. Магчыма, тыя кнігі на нейкі час адрывалі ад аднастайнай шэрай штодзённасці. Магчыма, натура мая, увогуле пасіўная, замкнёная моцна ў сабе, знаходзіла ў гэтай, у такой кнізе хоць якое ўзбуджэнне, ажыўленне, якісьці выхад. Дык вось, за падпіскай на Майн Рыда прастаяў на двары дома, дзе знаходзілася кнігарня "Падпісныя выданні", да поўначы. Але падпісаўся. Праўда, не ўсе змаглі падпісацца. Не менш складанымі ў тыя часы былі падпіскі на зборы твораў Ф. Шылера ў 7 тамах, Дж. Лондана ў 5 тамах (потым быў яшчэ дадатковы шосты). Не менш складана было даставаць (не купляць) і асобныя творы тых ці іншых пісьменнікаў.
Праўда, усё гэта (беганне за кнігамі, шуканне кніг) не надта перашкаджала асноўнай справе - вучобе. Можа, і зусім не перашкаджала. Бо ўсё гэта ішло па шляху спасціжэння вялікага свету літаратуры, унутранай далучанасці да яго. Якраз адсюль вырастала, унутрана ўмацоўвалася адчуванне, разуменне: літаратура - гэта маё.
Ужо зазначалася: група ў нас была 25 ці 26 чалавек. Закончылі 25. Але што цікава: з іх 8 хлопцаў, а спачатку было 9. У той час як на рускім аддзяленні з 50 чалавек мужчын было 4 ці 5. Група наша была працавітая, пераважна з вяскоўцаў. Працаваць прывыклі, нейкіх асаблівых амбіцый ці то прэтэнзій лішніх ні ў кога не было. Заняткі наведвалі, лекцыі пісалі. Стыпендыі, здаецца, усе і ўвесь час атрымлівалі. Куратарам у нас была дабрэйшай душы чалавек Вольга Васільеўна Казлова, дачка славутага партызанскага камандзіра, Героя Савецкага Саюза, на той час Старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР. Калі я шмат гадоў пазней абараняў кандыдацкую дысертацыю, яна выступала другім апанентам. Былі цікавыя выкладчыкі. Запомніліся добра па беларускай літаратуры - М. Р. Ларчанка, Ю. С. Пшыркоў, пазней І. Я. Навуменка; па беларускай мове - М. І. Жыркевіч, М. А. Жыдовіч; уводзіны ў літаратуразнаўства і тэорыя літаратуры - І. В. Гутараў; замежная літаратура - Д. Е. Фактаровіч, Н. І. Лапідус. Кожны з іх быў па-свойму адметны, арыгінальны і як выкладчык, і як чалавек. Напрыклад, калі выкладчыкі беларускай літаратуры ў сваёй знешнасці, паводзінах, у падачы матэрыялу, размове былі стопрацэнтнымі беларусамі, то замежнікі і ў чытанні лекцый, і ў тым, як трымаліся за кафедрай, у гутарках, здавалася, былі народжаны, створаны ў іншых умовах, іншымі ўмовамі. Мы іх лекцыі любілі: яны былі змястоўныя, напоўненыя фактамі, ідэямі, унутрана лагічнымі і завершанымі. Лекцыі ж беларусаў былі для нас больш сваімі, блізкімі нашаму жыццю, душэўнымі. Лекцыі Гутарава на першым курсе былі якіясьці вельмі раскаваныя, з вялікай доляй гумару, са значнай доляй гутарковасці. Паслухаць гэтыя лекцыі прыходзілі студэнты з іншых факультэтаў. Праўда, што ўжо на 5-м курсе пры чытанні тэорыі літаратуры такая манера падачы матэрыялу, па сутнасці, не ўспрымалася. Па-першае, сам матэрыял быў ужо больш грунтоўны, больш змястоўны, па-другое, студэнт ужо быў не той, веды не тыя, адносіны і да жыцця, і да літаратуры таксама ўжо былі не тыя.
Дзесьці ўжо на апошніх курсах (4-5) з’явіліся новыя, маладыя выкладчыкі літаратуры - Іван Якаўлевіч Навуменка і Алег Антонавіч Лойка. Мне асабіста больш давялося сутыкацца з Навуменкам. У нас ён вёў спецсемінар. А можа, спецкурс?.. Не помніцца ўжо. Адно магу сказаць упэўнена: мяне асабіста якраз гэты малады пісьменнік і вучоны найбольш навучыў разумець, адчуваць мастацкую літаратуру. У канцы навучання менавіта Навуменка быў кіраўніком маёй дыпломнай. Тэма: "Апавяданні Янкі Брыля". Абараніў, дарэчы, на выдатна. Больш за тое, кіраўнік даў пачытаць работу Брылю. Той, па словах Навуменкі, работу пахваліў. Праўда, мова работы яму не зусім спадабалася.
Ну, але гэта ўсё будзе значна пазней.
А адразу пачалося звычайнае студэнцкае жыццё: лекцыі, семінары, залікі, экзамены. І гэтак круг за кругам. Пасля лекцый, заняткаў сядзелі ў асноўным у чытальных залах - профільных, агульнай універсітэцкай. Шмат прадметаў было, так бы мовіць, непрофільных ці то мала профільных. Мяркуючы па назвах прадметаў: агульнае мовазнаўства, славянская мова, старажытнаруская мова, гісторыя беларускай мовы, дыялекталогія - тэарэтычная мовазнаўчая аснова давалася грунтоўная, шырокая. Аднак, улічваючы тое, што практычна ўсе выпускнікі ішлі працаваць у школы, вельмі мала з таго мела практычнае прымяненне. Ведання ж сучаснай мовы - і рускай, і беларускай (правапісу, арфаэпіі, арфаграфіі, сінтаксісу) - адчувальна не хапала. Многае даводзілася вучыць нанова. Але гэта зноў жа потым.