І вось гэтая “вясковасць” - і ў станоўчым сэнсе, і ў адмоўным (лішнія нясмеласць, асцярожлівасць, няўпэўненасць) - захавалася ўва мне і да сённяшніх дзён. І прысутнічала ўсё маё свядомае жыццё. Ды, мабыць, і несвядомае. Натуральна, усё гэта ў той ці іншай ступені не магло не адчувацца і ў тым, што я пісаў. Так я лічыў - так і пісаў. Гэта ніякім чынам не значыць, што ўжо занадта крытычна я ставіўся да творчасці або твора таго ці іншага пісьменніка. Зусім не. Пісаў так, як я разумеў, як адчуваў. Ды што зробіш, мала калі, здавалася б, не такія ўжо істотныя крытычныя заўвагі ўспрымаюцца, як сёння кажуць, адэкватна. Праўда, не адразу мне давялося гэта адчуць і зразумець.
Ды на ўсё свой час.
Звычайна ўсе дысертацыйныя работы - што да абароны, што пасля - выдавалі, асобнымі кніжкамі. Дысертацыі акадэмічных супрацоўнікаў друкаваліся ў выдавецтве “Навука і тэхніка”. Я ж, паколькі ўжо пачаў пастаянна друкавацца ў літаратурных часопісах, кнігу вырашыў выдаць у адпаведным выдавецтве - “Беларусь”. Па рэдакцыі мастацкай літаратуры. Чаму, адкуль такое жаданне з’явілася і прыйшло рашэнне, сёння не магу сказаць. Напэўна, параіў нехта са знаёмых пісьменнікаў.
Падрыхтаваў рукапіс, аднёс у выдавецтва. Рукапіс прынялі, уключылі ў план выданняў. Праз пэўны час паведамілі: прыйшла першая карэктура, трэба вычытаць. Пайшоў у рэдакцыю. Загадчык рэдакцыі Хведар Жычка аддаў карэктуру, пахваліў кнігу. Акрылены, я хутка вычытаў карэктуру, аднёс у выдавецтва. Чакаю...
Далей - “Гісторыя”, пра якую ў тыя часы даволі поўна і дакладна расказаў Іван Мележ, тады адзін з сакаратароў Саюза пісьменнікаў. На Пленуме СП БССР, які адбыўся 16 лютага 1972 года, у сваім дакладзе “Развагі пра нашу крытыку” Мележ гаварыў так:
“За час маёй працы ў Саюзе пісьменнікаў, можа, не было больш недарэчнай гісторыі, чым тая, што адбылася з Серафімам Андраюком.
Серафім Андраюк - малады крытык - падрыхтаваў першую сціплую памерам кніжку крытыкі. Там былі і горшыя, і лепшыя старонкі, былі там выразы, думкі, якія належала ўдакладніць, паправіць. Пры падрыхтоўцы малады крытык многае і паправіў.
Кніга пайшла ў набор, набралі, аўтар прачытаў, падпісаў. І тут загарэлася. Пры чытанні набранага тэксту раптам убачылі “нявідныя раней” у рукапісе заганы. Кнігу затрымалі. Паставілі перад аўтарам новыя патрабаванні, узніклі спрэчкі паміж аўтарам і выдавецтвам. Узнік канфлікт. Аўтар звярнуўся ў наш Саюз пісьменнікаў з просьбай дапамагчы. Я сустрэўся з загадчыкам рэдакцыі Х. Жычкам, папрасіў расказаць, чаму затрымана кніга. Галоўнае ў тым, што сказаў Х. Жычка, зводзілася да трох пунктаў: Андраюк выказвае “устарэлыя погляды”, “ён не тых хваліць” і нават - запомнілася - выказаў: у аўтара “не нашы погляды”. (Было яшчэ супрацьпастаўленне літаратуры першага і другога пасляваенных дзесяцігоддзяў. - С.А.). Я папрасіў даць вёрстку, прачытаў і адразу скажу, што, хоць кнігу там-сям і варта было яшчэ падрэдагаваць, ніякіх “не нашых”, не савецкіх, поглядаў не ўбачыў. Кніга, вядома, наша, савецкая. (Дарэчы, як можна так лёгка кідацца падобнымі абвінавачаннямі!). Што да абвінавачання: Андраюк “не таго хваліць”, то тут было над чым падумаць - Андраюк хваліў М. Лобана, А. Чарнышэвіча, Я. Брыля, В. Быкава, У. Караткевіча, І. Пташнікава, І. Мележа і некаторых іншых. Хваліў і некаторых другіх, хваліў і крытыкаваў. Чаму гэта не тыя, пра каго трэба пісаць? Ва ўсёй гэтай гісторыі належала ўсебакова разабрацца, пачуць калектыўную думку пісьменнікаў, і мы рашылі абмеркаваць кнігу на секцыі крытыкі. На сходзе секцыі выступілі вядучыя крытыкі і празаікі, якія выказалі нямала і заўваг (дарэчы, зусім іншых, чым у рэдакцыі) і аднагалосна сышліся на думцы, што кніга вартая таго, каб яе выдалі. Пратакол (на дваццаці старонках) быў пасланы ў выдавецтва “Беларусь”. Там прачыталі яго і - раскідалі набор кнігі Андраюка!
“Гісторыя” - выключная і, як кажуць, павучальная. Яна ярка паказвае, які “такт” праяўляюць некаторыя нашы таварышы ў рэдакцыі мастацкай літаратуры выдавецтва да крытыкі, асабліва маладой. Яна паказвае таксама, як ставяцца там да калектыўнай думкі членаў нашага Саюза пісьменнікаў і разам з тым - да думкі некаторых яго выбраных кіраўнікоў.
З гэтай “гісторыі” стала зразумела, што справа тут не ў высокіх матэрыях, а ў тым, што малады крытык кагосьці непрадбачліва не пахваліў, кагосьці недахваліў. А хтосьці і рашыў палічыцца за даўнія “грахі” Андраюка, за яго ранейшую крытыку. І стала вядома, што справа тут не ў думцы аднаго Х. Жычкі, а ў настроях некаторых пакрыўджаных крытыкам.