І кнігу “зарэзалі”, наперакор рашэнню секцыі крытыкі, наперакор шырокай калектыўнай думцы. Паказалі непавагу да многіх пісьменнікаў” (Іван Мележ. Жыццёвыя клопаты. Мінск, 1975. С.502-504).
Да гэтага варта дадаць наступнае, пра што расказвае крытык Аляксей Гардзіцкі ў сваіх нататках мемуарнага зместу (“Полымя”, 1994, № 2). У той час ён працаваў у Камітэце па друку. Згадвае, што прыйшоў да іх ліст за подпісам Івана Мележа з хадайнічаннем аб выданні маёй кнігі. Да ліста дадаваўся пратакол пасяджэння секцыі крытыкі, дзе ўсе, па сутнасці, выступоўцы ацэньвалі кнігу станоўча. Гардзіцкаму было даручана прачытаць карэктуру кнігі і выказаць сваю думку. Ацэнка была станоўчая.
Праз нейкі час Гардзіцкі і намеснік старшыні камітэта Барушка Анатоль Фаміч былі запрошаны ў ЦК партыі да Уладзіміра Гніламёдава, які ў аддзеле культуры курыраваў мастацкую літаратуру. Быў запрошаны загадчык рэдакцыі Хв. Жычка, а таксама і аўтар, г.зн. я. Выступілі я, потым Гардзіцкі, Барушка. Усё ішло добра. Гніламёдаў ужо робіць пэўныя станоўчыя высновы. Ды раптам Жычка сказаў, што ўчора дырэктар выдавецтва быў у сакратара ЦК Пілатовіча і вырашана: кнігу не выдаваць. На пытанне Гніламёдава: чаму? - Жычка растлумачыў: “Дух не наш”. Нямая сцэна. І тут Барушка, які толькі што ацэньваў станоўча, загаварыў (цытаты Гардзіцкага): “Так-так, дух не той, дух не той, - спахапіўся Барушка і пачаў паляпваць Андраюка па плячы, нібыта ён даўно яго ведае і яны, маўляў, адзін аднаго разумеюць”.
Гніламёдаў толькі і сказаў: “Пасяджэнне пераносіцца!”
Заключныя развагі Гардзіцкага: “Цяпер я разумею: нас проста хацелі падставіць як пешак, зрабіць вінаватымі ў гэтай гульні. Ды яшчэ: мы праходзілі своеасаблівую школу, паводля якой, як выявілася, эстэтычны густ неабавязковы, галоўнае - валодаць нюхам, адчуваць, чым дыхаюць там, наверсе, і тады даволі проста вызначаецца гэты самы дух кніжкі”.
Кніга гэтая ўсё ж выйшла. Праз Інстытут літаратуры ў выдавецтве “Навука і тэхніка” у 1973 годзе. Навуковым рэдактарам быў П. К. Дзюбайла, рэдактар пільны, патрабавальны. Уважліва чытаў і выдавецкі рэдактар. Кніга працярпела і пэўныя скарачэнні. І пазней, і сёння чытаць яе не хочацца.
Зразумела, што на гэты раз кніга выйшла з дазволу ЦК. Пра гэта гаворыць і Гардзіцкі, згадвае пра гэта і У. Гніламёдаў у сваім рамане-дзённіку “Сем гадоў у ЦК”: за дазволам выдаць маю кнігу звяртаўся дырэктар Інстытута літаратуры Барысенка В. В.
Вядомая рэч, уся гэтая гісторыя нямала, як кажуць, патрапала мне нерваў, пахіснула, паставіла пад сумніў маю веру ў справядлівасць, у вышэйшую пісьменніцкую справядлівасць. Адначасова ўвяла мяне ў больш шырокае кола пісьменнікаў, пашырыла маю вядомасць сярод іх.
Асабіста для мяне добра і тое, што пасля гэтага я адчуў прыязныя адносіны да сябе старэйшых пісьменнікаў (І. Мележа, Я. Брыля, А. Кулакоўскага, В. Быкава, А. Карпюка), сваіх аднагодкаў. На маім становішчы ў Інстытуце гэтая гісторыя быццам ніяк не адбілася. Ва ўсякім разе сёння нічога благога ў гэтай сувязі не згадваецца. Да гэтага часу я ўжо як трэба ўключыўся і ў навукова-даследчыцкую працу, а не толькі крытычную.
Планавыя даследчыя тэмы былі розныя. Першая была прысвечана беларускаму апавяданню першага пасляваеннага дзесяцігоддзя. Працавалася звычайна, без асаблівага захаплення. Наступная калектыўная тэма была прысвечана даследаванню індывідуальнага стылю лепшых паэтаў і празаікаў таго часу. Мне трэба было даследаваць стыль Івана Мележа. Тэма ўдзячная. Узяўся за яе выкананне з задавальненнем. Праўда, да гэтага ўзнікла неабходнасць напісаць артыкул тэарэтычнага характару: даць сваё разуменне індывідуальнага стылю пісьменніка. Праца захапіла, працаваў з вялікім задавальненнем. З аднаго боку, трэба было перачытаць, асэнсаваць агромністы і няпросты тэарэтычны матэрыял, дзесьці вызначыць, акрэсліць сваё разуменне індывідуальнага стылю. З другога - убачыць, хутчэй - адчуць, усю адметнасць, глыбіню, арганічнасць, паэтычнасць індывідуальнага стылю Івана Мележа, якім ён выявіўся ў яго “Палескай хроніцы”.
У яго раманах “Людзі на балоце” і “Подых навальніцы” надзвычай моцна адчувалася арганічнае адзінства аўтара і свету, які ён узнаўляе, чалавека (яго герояў) і абставін (свету прыроды, ладу жыцця, сямейна-бытавых узаемаадносін), асабліва адзінства ўзноўленага свету і слова. У нашай літаратуры, мне здаецца, цяжка знайсці твор, пасля чытання якога засталося б уражанне, што пра гэтых людзей, пра гэты свет можна толькі так гаварыць, пісаць, такім словам, у такім тоне, рытме. Выключная праўдзівасць і арганічнасць узноўленага, створанага наноў свету. Таму зусім зразумела, што ўся папярэдняя творчасць Івана Мележа (за выключэннем некалькіх апавяданняў), асабліва ж раман “Мінскі напрамак”, даволі слаба суадносіліся ў плане стылю з раманамі “Людзі на балоце” і “Подых навальніцы”. Пра гэта, гаворачы пра выпрацоўку, станаўленне індывідуальнага стылю, мне і давялося таксама гаварыць.