Что надо иметь в виду:
1. На роман, хоть он ещё не опубликован, давались развёрнутые положительные рецензии о том, что это классическое произведение белорусской литературы.
· Алесь Адамович “Браму скарбаў сваіх адчыняю...” Издат. БГУ 1980.
· Алесь Адамович "Класік беларускай літаратуры", вступительная статья в 1 томе собрания произведений М. Гарэцкага, изд. "Мастацкая літаратура", 1984 г.
2. Негативные положения. Там, где речь идёт о политической стороне событий. Где повествуется о революции, об отношении к ней крестьян, о красноармейцах в годы гражданской войны, о крестьянах послевоенной деревни (Дневники, заметки Прохора, Маринки, Лаврика, Кузьмы) даются негативные описания.
Стр. 180, 205, 212, 217, 248, 388, 393.
В рукописи сделаны карандашом пометки, что следует опустить. Согласиться.
Их следует дополнить:
· На стр. 176 — "сяляне не за рэвалюцыю"
· На стр. 180 "Вось яно, жыццё, ни сказак о нём не расскажут, ни песен о нём не споют".
· На стр. 248 снять Ластоўскага
· На стр. 260 "узнаць ідыёвыя падмуркі беларускага рэнесансу". Правомерность выражения "Национальное возражд.". "Культурн." (слова незразумелае — С. А.)
· На стр. 338 - аб становішчы ў вёсцы “Дзядзьку Яхіма забралі - дзесяць гадоў”, “Дзядзьку Рамана засудзілі, здаецца, на пяць”, “Брата Грышку вычысцілі з інстытута” і гд.
Только отрицательное. Думается, что вопросы, затрагивающие работу ГПУ (ВЧК), если они будут опущены редакцией, следует по ним издательству проконсультироваться в Комитете Госбезопасности у т. Русака".
Чые гэта былі заўвагі і рэкамендацыі, не вядома: подпісу не было. Мы ж іх атрымалі ад аддзела культуры ЦК КПБ. Так тады працавала цэнзура, такія былі ідэалагічныя патрабаванні. Але больш пра гэта крыху пазней.
Збор твораў Максіма Гарэцкага рыхтаваўся ў Інстытуце літаратуры, рыхтаваўся не ў самыя лепшыя гады. Не ўсё яшчэ, як відаць, можна было друкаваць: не толькі нейкія ўрыўкі тэксту, але і цэлыя творы. Ды справа ў тым, што спадчына Гарэцкага была адшукана, выяўлена, тэксталагічна падрыхтавана. І як толькі стала магчыма, змянілася грамадска-палітычная сітуацыя ў краіне, яны былі выдадзены. У 1990 годзе ў тым жа афармленні, з той жа рэдкалегіяй, навукова-тэксталагічна падрыхтаваны, як і тамы збору твораў, выходзіць том дадатковы - “Творы”. У 1984 годзе ў палепшаным выданні з’явілася кніга “Максім Гарэцкі. Успаміны, артыкулы, дакументы”, падрыхтаваная адказнымі даследчыкамі літаратуры А. С. Лісам і І. У. Саламевічам. Дарэчы, гэтую кнігу я атрымаў ад Галіны Гарэцкай з дарчым подпісам наступнага зместу: “Дарагому Серафіму Антонавічу Андраюку з найвялікшай удзячнасцю і пажаданнем усяго самага светлага і радаснага ў жыцці і творчай працы 21. 8. 84 г.” І ўжо ў 1992 годзе выдавецтва наша ў серыі “Спадчына” выпусціла вядомую “Гісторыю беларускай літаратуры” Максіма Гарэцкага, зноў жа падрыхтаваную навукова. Пастаянную ўвагу, клопат да выдання твораў Максіма Гарэцкага праяўляла дачка пісьменніка Галіна Гарэцкая. Такіх душэўных, дбайных адносін да зробленага, створанага бацькам, за час маёй працы ў выдавецтве (ды не толькі) я не сустракаў.
Выдадзеныя творы Гарэцкага ў гэтыя пераломныя для краіны гады паказалі, засведчылі, якім духоўным багаццем валодае наша гісторыя, асобы якога маштабу тварылі гэтае багацце.
Неяк на днях, чытаючы “Литературную газету”, у прыватнасці, артыкул, прысвечаны Уладзіміру Салаухіну, зачапіўся за яго разважанні з кнігі “Капля росы”. Як ён разумее аўтабіяграфію: “Чтобы её написать, нужно рассказать о людях, с которыми пришлось повстречаться в течение жизни. Автобиография состоит не из описания самого себя, а из описания всего, что ты увидел и полюбил на земле".
А то ўжо пачаў я думаць: пішу ўсё пра выданне кніг, пра самі кнігі, іх аўтараў. Але ж да ўсяго гэтага я маю самыя непасрэдныя адносіны, чым займаюся, што люблю, урэшце, што ўнутрана таксама маё. Без чаго ў той час я сябе не бачу.
Увесь час маёй выдавецкай працы, асабліва ў канцы 80-х - пачатку 90-х, маім галоўным клопатам было выданне літаратурнай спадчыны.
Сам час патрабаваў моцнай нацыянальнай духоўнай асновы. Жыццё патрабавала, чалавек. Гэтую патрэбу выдавецтва разумела, адчувала. Мне асабіста не раз даводзілася гаварыць, пісаць пра неабходнасць, надзённасць самай пільнай увагі да нашай нацыянальнай спадчыны: яе выдання, вывучэння, даследавання.
У 1993 годзе ў кастрычніку ў інтэрв’ю ў газеце “Літаратура і мастацтва” мне не ў першы раз давялося гаварыць пра выдавецкую дзейнасць, пра кнігу. Дазволю сабе сябе працытаваць. Бо сітуацыя, па сутнасці, мала змянілася.
Такім чынам, тады было сказана і надрукавана: “Гаварыць сёння пра перспектыву выдавецкай дзейнасці вельмі рызыкоўна, бо галоўны ж лозунг часу - выжыць. А пры такім псіхалагічным і духоўным стане - пра якую перспектыву ў кнігавыданні можна гаварыць. Адчуванне такое: улезлі мы, рэспубліка, у дрыгву і топчамся на месцы. Дрыгва зацягвае ўсё больш. А топчамся таму, што не ведаем, куды нам ісці. То кінемся на ўсход, то на захад.