Прыехаў Карпюк. Успрыняў усё гэта дзесьці спакойна. У Маскве ў выдавецтве “Советский писатель" сітуацыя такая самая. Праўда, там да Камітэта бяспекі не дайшло. І як сказаў яму загадчык рэдакцыі, там дазваляюць пра разведчыкаў пісаць толькі Ю. Сямёнаву і Д. Гарчакову. “А Багамолаў?” — папытаў Карпюк. Адказ быў такога зместу: “Багамолаў тры гады хадзіў па інстанцыях. За яго хадзілі К. Сіманаў і А. Твардоўскі. У вас яны ёсць?” На гэтым усё скончылася.
Карпюк быў якраз з тых аўтараў, каго пэўныя службы ўважліва, пільна чыталі. Рабілі заўвагі, забаранялі друкаваць. Напэўна, іх свабодны дух добра адчувалі. Бо такога зместу, характару гісторыі з іх творамі здараліся і ў маскоўскіх выдавецтвах. Сувязь была наладжана выдатна.
Пісьменнікі гэта ўсё добра ведалі. Дзесьці ў той жа час была размова з В. Быкавым. Справа тычылася ўнясення ў выданне беларускае (кніга) правак, зробленых Галаўлітам СССР у рускім выданні аповесці “Знак бяды” (час. “Дружба народаў”). Аднёсся ён да ўсіх патрабаванняў цэнзуры даволі спакойна: маўляў, нармальнае становішча шлагбаўма — закрыты. Якіхсьці змен тут за час, як піша, не бачыць.
Было гэта летам. Размова зайшла пра адпачынак. Быкаў расказаў, што ні ў якіх санаторыях ці то дамах адпачываць (працаваць) не любіць. Там усё спраграмавана, няма адчування ўнутранай свабоды. Найлепш працуецца і адпачываецца дома. Тут рабі, што і калі хочаш, тут усё пад рукою, тут сам сабе гаспадар.
З вышыні пражытых гадоў, з улікам пражытага і перажытага, пэўна магу сцвярджаць сёння, што вось гэтая кантрольна-цэнзурная служба — самае непрыемнае і абразлівае ў выдавецкай дзейнасці. Асабліва ў той форме — часта грубай, непаважлівай, — у якой гэта рабілася. Заўвагі ўсе практычна рабіліся ў катэгарычнай і часта абвінаваўчай форме. Атмасфера часу, патрабаванне моманту вызначалі падыход да ідэйнага зместу твора. А мастацкі ж твор пішацца не толькі для гэтага дня, але і дзён будучых. І часта для дзён будучых яшчэ ў большай ступені, што час пацвердзіў.
У 1986 годзе Пімена Панчанку ўгаварылі-прымусілі ў вершы пра мову замяніць радкі:
“Дык чаму адусюль
Нашу родную мову скасілі?”
і
“Беларускія школы закрылі,
А гэта ж духоўны наш хлеб.” -
радкамі:
“Дык няўжо наша мова
Сёння страціла даўнюю сілу?”
і
“Мала школ беларускіх
Бяднее духоўны наш хлеб”.
Яны і гэтыя быццам нядрэнныя. Але тут як бы проста канстатацыя. А там быў крык болю. І якраз сёння ён асабліва надзённы, патрэбны.
Такое здарылася не з адным творам і не аднаго аўтара.
З прыкладаў галаўлітаўскіх заўваг і паправак добра відаць: пераважная большасць з іх непасрэдна звязана з пытаннем нацыянальным. Прайшлі гады. І сёння відавочна, якія вынікі дасягнуты ў гэтым напрамку.
Сумна прызнавацца, але, па сутнасці, усе гады маёй выдавецкай працы я не займаўся навукова-літаратуразнаўчымі пытаннямі. Так, час ад часу нешта пісаў. Але ўсё гэта мела прыватны характар: рэцэнзіі, уступныя артыкулы, інтэрв’ю (выдавецкія). Не зрабіў нават годнага завяршэння таго, што было зроблена раней. Што маю на ўвазе? Манаграфія “Традыцыі і сучаснасць” сваім зместам, праблематыкай, аналітычнасцю, фактычным матэрыялам “цягнула” на доктарскую дысертацыю. Заставалася напісаць аўтарэферат. Пра гэта неаднойчы мне нагадваў Міхась Мушынскі, які ў той час працаваў сакратаром вучонага Савета па абароне дысертацый. Але, але... не атрымалася. З прычын чыста суб’ектыўных. Пазней не раз шкадаваў аб гэтым. І шкадую.
Ну, але гэта ўсё справы і справы. А за гэтымі ж справамі — рознага характару, рознага зместу, — у гэтых справах — людзі: творцы, выканаўцы. Увогуле ўся мая выдавецкая праца - гэта праца з людзьмі: з рэдактарамі, аўтарамі. Пісьменнікі — людзі амбітныя. Інакш яны, напэўна, не былі б і пісьменнікамі. Бо творчасць — гэта ж найперш выяўленне сябе, свайго бачання і разумення свету, чалавека. А гэтае бачанне і разуменне заўсёды ў значнай ступені эмацыянальна абвостранае, дзесьці і катэгарычнае. У адных гэтая эмацыянальная абвостранасць, уласцівая творчасці, адпаведна выяўляецца і ў чалавечых паводзінах. У другіх увесь унутраны эмацыянальны запас выліваецца пераважна ў не заўсёды адэкватных чалавечых паводзінах. Звычайна гэта людзі рознага ўзросту, рознай адукацыі, рознага грамадскага становішча. Яны бегаюць па кабінетах, спрачаюцца, крычаць, пішуць лісты ў вышэйшыя інстанцыі, часта ў ЦК. Даводзіцца разбірацца, пісаць адказы, тлумачыць. І ўсё роўна яны заўсёды незадаволеныя, пакрыўджаныя.
Дарэчы, комплексам недаацэнкі, недаверу былі надзелены і некаторыя пісьменнікі заслужаныя, таленавітыя. То ім здавалася, што іх доўга не ўключаюць у план, то доўга рэдактар працуе з рукапісам, то выдавецтва затрымліваецца з разлікам... Пастаянна турбуюць супрацоўнікаў, выдавецтва. Часам даходзіла да смешнага. Пісьменнік вядомы, выдаецца часта, займае нядрэнную пасаду. І раптам ён ходзіць у бухгалтэрыю, просіць, ледзь не клянчыць грошы, бо ў хаце няма ні капейкі, сям’я галодная. Супрацоўнікі пасміхаліся, жартавалі. Было трохі няёмка за такіх аўтараў. Але што зробіш. Такое жыццё, такі чалавек.