Выбрать главу

Параза на Ворскле прыпыніла на доўгі час актыўную палітыку Вітаўта на паўднёвым захадзе. Літоўскія-беларускія войскі за Дон ужо не заходзілі. Але ў Дзікім Полі, на бязьлюдных прасторах Паўночнага Прычарнамор'я калянізацыйная палітыка працягвалася. На пачатку XV ст. да Літоўскай-Беларускай дзяржавы далучылася тэрыторыя на поўдзень ад Падоліі і Кіеўскай зямлі ― паміж Днястром і Дняпром.

У 1410-1411 гг, на беразе Чорнага мора былі пабудаваныя фартэцыя і рынак. Літоўская-Беларуская дзяржава на пэўны час сталася дзяржавай «ад мора і да мора». Выхад да Чорнага мора даў магчымасьць вялікаму князю літоўскаму ўстанавіць трывалыя сувязі з Малдовай.

Зноў актывізавалася палітыка ў дачыненні да Залатой Арды. Вітаўт выкарыстаў татарскае войска Джалал-ад-дзіна, старэйшага сына Тахтамыша, у бітве пры Грунвальдзе, а потым даў яму сваё дапаможнае войска, і Джалал-ад-дзін заняў золатаардынскі сталец пад пратэктаратам Вітаўта.

У 1423 г. хан Улуг-Мухамэд быў разьбіты сваім ворагам Барак-ханам і ўцёк да Вітаўта. Зьявіўся ён у Вільні ў канцы 1424 г., атрымаў ад Вітаўта дапамогу і згуртаваў свае сілы. У 1426 г. Улуг-Мухамэду ўдалося адваяваць у Барак-хана Сарай і ўзнавіць сваё панаваньне ў Ардзе. Пры падтрымцы Вітаўта Ўлуг-Мухамэд у 1428 г. пашырыў сваю ўладу на Крым. Такая палітыка Вітаўта аслабляла Залатую Арду, якая ўжо занепадала. Вялікі князь літоўскі і рускі такім чынам прадухіляў напады татараў на ўкраінскія і свае самыя ўсходнія землі.

Пасьля сьмерці Вітаўта і на паўднёвым кірунку дыпляматычныя справы Вялікага Княства Літоўскага пагоршыліся. У грамадзянскай вайне 30-х гг. XV ст. татарскія аддзелы выкарыстоўвалі і Сьвідрыгайла, і Жыгімонт Кейстутавіч. Але ў асноўным хан Саід-Ахмэд дапамагаў Сьвідрыгайлу. У канцы 30-х і ў 40-я гг. XV ст. гэты хан ужо выступаў на баку Жыгімонта Кейстутавіча, а пасьля ягонага забойства стаяў за Жыгімонтавага сына Міхайлушку супраць вялікага князя Казіміра Ягайлавіча.

У процівагу Саіду-Ахмэду Казімір і паны-рада вылучалі аднаго з нашчадкаў Чынгіс-хана. У 1449 г. у Кіеве на парадзе прадстаўнікоў Казіміра з крымскімі татарскімі мурзамі было зацьверджана пагадненьне аб прыняцьці ў Крыме за хана Хаджы-Гірэя, родапачынальніка крымска-татарскае дынастыі. Так Казімір стварыў на паўднёвай мяжы Літоўскага-Беларускага гаспадарства татарскі ўлус з сваім ханам, Казіміравым стаўленікам, ён аслабіў Залатую Арду і накіраваў крымскіх татараў супраць Маскоўскага вялікага княства. Аднак празь некаторы час Крымскае ханства ператварылася з саюзьніка ў ворага. 3 гледзішча пэрспэктывы дапамога крымскім татарам у стварэньні сваёй дзяржавы была стратэгічнаю памылкаю вялікіх князёў літоўскіх.

Рост усходняе пагрозы

Наступны пэрыяд у гісторыі геапалітыкі незалежнай Літоўскай-Беларускай дзяржавы ― гэта другая палова XV - першая палова XVI ст. Ягоныя асноўныя рысы ― абарона палітычных пазыцыяў і страта часткі тэрыторыяў на Ўсходзе на карысьць Маскоўскае дзяржавы, з аднаго боку, і больш шырокі выхад на Захад, на эўрапейскую арэну, з другога.

Асноўныя кірункі зьнешнепалітычнай дзейнасьці Вялікага Княства Літоўскага засталіся ранейшыя. Але адбыліся і зьмены. Была зьнятая пагроза заваёвы земляў ВКЛ нямецкімі рыцарамі. На руінах Залатой Арды паўстае Маскоўская дзяржава, якая будавала ўжо цэнтралізаваны апарат улады, і таксама агрэсіўнае Крымскае ханства.У гэты пэрыяд Літоўская-Беларуская дзяржава змушаная была значна больш займацца ўсходняю палітыкай, чым заходняю.

Адносіны з Польшчай заставаліся саюзнымі. Амаль увесь час вялікі князь літоўскі выбіраўся і каралём польскім (за выключэньнем пэрыяду 1492-1501 гг., калі манархі былі розныя). Але інтарэсы абедзьвюх дзяржаваў не супадалі і часам дыпляматыя Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага мела канфлікты з польскай дыпляматыяй (з-за Валыні, у дачыненьні да крымскіх татараў, да Тэўтонскага ордэну).

Адносіны Вільні з Масквою ў другой палове XV ст. сталіся напружанымі з-за Ноўгарада і Пскова, куды вялікі князь Казімір на просьбы наўгародцаў і пскавічоў ставіў князёў. Масква глядзела на гэта вельмі непрыхільна. Пагроза для Ноўгарада Вялікага страціць самастойнасьць і цалкам падпарадкавацца маскоўскаму вялікаму князю ўзмацняла ў наўгародзкіх баяраў імкненьне да саюзу зь Літоўскаю-Беларускаю дзяржаваю. Дзяржаўны лад яе, з палітычнымі і імунітэтнымі правамі фэадалаў, больш адпавядаў дзяржаўнаму ладу Наўгародзкай фэадальнай рэспублікі, чым маскоўская ўлада, заснаваная на цэнтралізацыі і самаўладзьдзі вялікага князя. Да таго ж Казімір падтрымліваў баярскае кіраваньне ў Ноўгарадзе і абмяжоўваўся меншымі патрабаваньнямі, чым маскоўскі вялікі князь, які лічыў, што Ноўгарад ― гэта ягоная «вотчына». У Ноўгарадзе між баярства існавала моцная групоўка незалежнікаў, (так званая «літоўская партыя») на чале з удавою пасадніка Марфай Барэцкай і ейнымі сынамі. «Літоўская партыя» выступала супраць «маскоўскай партыі», што імкнулася падпарадкавацца Маскве, бо была зьвязаная зь ёю эканамічнымі інтарэсамі, або стаяла ў апазыцыі незалежнікам. Кіроўная баярская групоўка абапіралася на пэўныя колы пасадзкага насельніцтва, якія таксама намагаліся захаваць незалежнасьць Ноўгарада. Баярская групоўка на чале з Марфай Барэцкай заявіла на вечы: