II. Геапалітыка літоўскай-беларускай дзяржавы у XVI-XVIII стагодзьдзях. Фэдэрацыя з Польшчай
У 1569 г. Польскае каралеўства і Вялікае Княства Літоўскае ўтварылі фэдэратыўную дзяржаву ― Рэч Паспалітую. Ейнае ўтварэньне было вынікам доўгага (ад канца XIV ст.) пэрыяду дзяржаўных зьвязаў (вуніяў) дзьвюх дзяржаваў, заснаваных спачатку на агульнай пагрозе з боку Тэўтонскага ордэну, а потым на супольных інтарэсах у Прыбалтыцы і, урэшце, на новай пагрозе з боку Маскоўскай дзяржавы, якая ў XV-XVI стст. узмацнілася. Пры гэтым дзяржаўныя вуніі падмацавалі дынастычнаю, а дакладней, пэрсанальнаю вуніяй: вялікімі князямі літоўскімі й рускімі ды адначасова польскімі каралямі амаль увесь час у другой палове XV-XVI стст. (да 1572 г.) былі адны і тыя ж асобы з дынастыі Ягелонаў (Ягайлавічаў).
Пэўным чыньнікам збліжэньня абедзьвюх дзяржаваў была і рыма-каталіцкая царква, паноўная ў Польшчы, вельмі значная для ўнутрыпалітычных дачыненьняў Літоўскай-Беларускай дзяржавы да сярэдзіны XVI ст., г. зн. да пашырэньня Рэфармацыі ў нашай краіне.
Рыма-каталіцкая царква ў ВКЛ адміністрацыйна ўваходзіла ў склад Віленскай эпархіі (біскупства). Толькі Берасьцейская зямля была ўключаная ў склад Луцкай. У сваю чаргу, каталіцкія біскупствы на тэрыторыі Літоўскай-Беларускай дзяржавы падначальваліся прымасу Польшчы, арцыбіскупу гнезьненскаму. У геапалітычным пляне гэтая царква спрыяла шчыльнейшым сувязям Літоўскай-Беларускай дзяржавы з эўрапейскімі краінамі і ў пэўным сэнсе ўсё болей збліжала зьнешнюю палітыку Польшчы й Вялікага Княства.
3 другога боку, усё больш небясьпечная для Вялікага Княства Літоўскага палітыка ўсходняга суседа, пастаянны націск зь ягонага боку, сэрыя войнаў канца XV - першай паловы XVI ст. з амаль няспыннаю заваёвай усходніх тэрыторыяў Літоўскай-Беларускай дзяржавы ― усё гэта скіроўвала зьнешнепалітычныя інтарэсы Польшчы на Ўсход. У маскоўска-літоўскіх войнах ад пачатку XVI ст. прымаюць удзел і польскія збройныя сілы, так што гэтыя войны ў пэўнай меры становяцца і войнамі Польскай дзяржавы.
Яшчэ адзін фактар палітычнага збліжэньня Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы ― гэта паўднёвы кірунак, дзе ў канцы XV-XVI стст. ішла безупынная барацьба з набегамі крымскіх татараў і з Турэцкай імпэрыяй, васалам якой з 1475 г. было Крымскае ханства. На паўднёвым кірунку зьнешня япалітыка Вялікага Княства Літоўскага каардынавалася са зьнешняю палітыкай Польшчы ад пачатку XVI ст.
Галоўным жа чыньнікам аб'яднаньня Польшчы й Літоўскай-Беларускай дзяржавы сталася Лівонска-Полацкая вайна, што доўжылася ў Княстве 24 гады (ад 1558 да 1582 г.).
Шляхта зь сучасных беларускіх і ўкраінскіх паветаў пасьля паходу 1562 г. перад роспускам шляхоцкага (паспалітага) рушаньня ў вайсковым стане каля Віцебска 13 верасьня 1562 г. накіравала вялікаму князю Жыгімонту Аўгусту ў Вільню акт з просьбай заключыць вунію з Польшчай, каб мець агульныя з польскаю шляхтаю соймы, разам выбіраць караля (і адначасова вялікага князя) і, галоўнае, ― карыстацца аднолькавымі правамі ды разам абараняцца ад ворагаў. Удзельнікі гэтага палявога сойму пад Віцебскам паслалі акт і да адсутных у стане, асабліва да жамойцкай шляхты, каб яны далучыліся да яго.
Супраць вуніі з Польшчай выступіла частка паноў-рады на чале зь Мікалаем Янавічам Радзівілам, віленскім ваяводам, канцлерам і маршалкам земскім. Такім чынам, шляхта была за вунію, а магнаты ― супраць фэдэрацыі, за захаваньне цалкам незалежнай дзяржавы. Некалькі гадоў барацьбы, абмеркаваньне пытаньня на розных соймах урэшце прывялі да абвешчаньня ў Любліне дзяржаўнай вуніі ды стварэньня фэдэрацыі ― Рэчы Паспалітае.
Падчас паседжаньняў сойму ўкраінскія ваяводзтвы й Падляшша, на жаданьне тамтэйшае шляхты, увайшлі ў склад Польшчы. Украінская шляхта ратавалася ў Польшчы ня гэтулькі ад маскоўскай, колькі ад турэцка-татарскай пагрозы. Толькі шляхта Мазырскага павету Кіеўскага ваяводзтва не захацела далучацца да Польшчы й засталася ў Літоўскім-Беларускім гаспадарстве, а Мазырскі павет з таго часу ўвайшоў у склад Менскага ваяводзтва.