У XIV–XVI стст. у ВКЛ канчаткова аформілася са сваімі правамі й прывілеямі вайскова-служылае саслоўе, у якога быў толькі адзін абавязак: выступаць у паход, бараніць Бацькаўшчыну, выганяць ворага са сваёй роднай зямлі туды, адкуль прыйшоў (Пагоня). Гэта былі нашчадкі родавых старэйшынаў, пляменных князёў і — у большасці — удалых ваяроў паспалітага рушэньня (апалчэньня). Слова «шляхта» паходзіць ад нямецкага schlagen — біць, a нямецкае слова Schlacht азначае «бітва». Даслоўны пераклад слова «шляхта» азначае: людзі бою, ваякі, ваяры. Есьць і другое, навуковае вызначэньне паходжаньня гэтага слова. Яно прыйшло ў нашу мову праз польскую ад старажытнаверхненямецкага slahte, што азначае «род, паходжаньне, парода».
Асноўную масу фэадалаў складалі нашчадкі ўдзельных князёў Полацкага, Тураўскага й Смаленскага і іншых княстваў, баяраў і дружыньнікаў гэтых княстваў, да якіх ў XV ст. далучыліся жамойцкія нобілі й дружыньнікі. Heкаторая частка апошніх асела ў адміністрацыйных цэнтрах ды атрымала тут маёнткі. Ужо да канца XIV ст. асноўная маса фэадалаў (за выняткам князёў) у ВКЛ называлася баярамі. Гэтая назва захавалася да XVI ст. Сэнс тэрміну «баяры» у ВКЛ цалкам адрозьніваўся ад сэнсу гэтага ж слова ў Маскоўскім княстве.
Пачынаючы ад Гарадзельскага прывілею 1413 г., у дзяржаўных актах разам з назвай «баяры» ўсё часьцей сустракаецца «баяры-шляхта» або «шляхта» (паводле польскага ўзору). У XV–XVI стст. у Берасьцейскай зямлі й на Падляшшы фэадалы таксама называліся «зямяне», зноў жа паводле польскае тэрміналёгіі. Гэтая назва ўжываецца ў Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1529 г. для фэадалаў усёй дзяржавы, таксама як і «баяры», і «шляхта». Але з другой чвэрці XVI ст. назва «шляхта» стала займае месца ў дзяржаўных актах для вызначэньня фэадальнага саслоўя.
У XVI ст. 80 працэнтаў фэадалаў ВКЛ былі літоўскага-беларускага этнічнага паходжаньня, 19 працэнтаў — жамойцкага, 1 працэнт — іншага. Аднак якіх-небудзь вялікіх супярэчнасьцяў на этнічнай аснове тут не было. Уся шляхта разам бараніла сваю дзяржаву, выступала як адзінае саслоўе, зыходзячы ня толькі з карпаратыўных але і зь дзяржаўных інтарэсаў. Адзінства шляхты, яе правоў і прывілеяў выявілася ў феадальных кодэксах — Статутах Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага 1529, 1566 і 1588 гг.
Шляхецкія саслоўныя правы роду пераходзілі нашчадкам-мужчынам ды іхным нашчадкам у мужчынскім родзе, a таксама дачкам (але ня іхным дзецям, бо гэта быў ужо іншы род). Калі жанчына выходзіла замуж за няшляхціца, яна захоўвала шляхецтва, але не перадавала яго мужу й дзецям. Жанчына простага стану, выходзячы замуж за шляхціца, станавілася шляхцянкай пажыцьцёва, нават калі другі ці трэці раз выходзіла за няшляхціца. Шляхецтва можна было атрымаць ад вялікага князя літоўскага й рускага, a таксама ад гетмана на полі бою за мужнасьць. Ад Люблінскай уніі 1569 г. шляхецтва надаваў Сойм Рэчы Паспалітай (набілітацыя). Сойм прызначаў шляхецкі тытул і іншаземным дваранам. Шляхецтва можна было атрымаць і ўсынаўленьнем, абвешчаным у судзе (адопцыя).
Да XVI ст. уся шляхта дзяржавы, у тым ліку вялікія князі літоўскія (яны ж звычайна й каралі польскія), карысталася беларускай мовай — і як дзяржаўнай, і ў побыце. Нават на тэрыторыі Жамойці ў судох і гарадох беларуская мова ўжывалася паўсюдна. I толькі з XVI ст. у асяродзьдзе магнатаў паступова ўваходзіць польская мова, асабліва пасьля Люблінскай уніі 1569 г., калі Польшча і ВКЛ ўтварылі фэдэратыўную Рэч Паспалітую.
Толькі ў XVII ст. шляхта пачынае ўжываць і польскую мову, але драбнейшая шляхта карысталася беларускай заўсёды[2].
З рэлігійнага гледзішча таксама спачатку розьніцы не было. Літоўскія-беларускія баяры ў XIV ст. былі праваслаўныя. Пасьля хрышчэньня язычнікаў у 1387 г. паступова займае пазыцыі каталіцкая царква, перадусім у шляхецкім асяродзьдзі. У XVI ст. значная частка шляхты як з каталікоў, так і з праваслаўных, падчас рэфармацыі пераходзіць у кальвінізм (на чале з Радзівіламі) і ў іншыя пратэстанцкія плыні, але ў апошняй чвэрці XVI і пачатку XVII ст. пад уплывам Контррэфармацыі пераходзіць у каталіцызм. Да канца XVIII ст. й захопу Paceяй амаль уся шляхта ВКЛ была ўжо каталіцкай, прычым пераважна лацінскага a ня грэка-каталіцкага абраду, у адрозьненьне ад астатняга насельніцтва. Але захавалася і праваслаўная шляхта (пінская, давыд-гарадоцкая, ля Слуцка, Магілева), і кальвінісцкая. Такім чынам, працяглы час і ў шляхецкім асяродзьдзі захоўвалася шматканфэсійнасьць і талерантнасьць. Гэта, дарэчы, адбілася на разнастайнасьці элемэнтаў шляхецкай культуры. Верацярпімасьць грунтавалася на пастанове Сойму Рэчы Паспалітай 1573 г.
2
Вынікае звярнуць увагу на тое, што ў той час польская і беларуская мовы адрозніваліся адзін ад аднаго ў значна меншай ступені.
Апроч таго, на пераход шляхты з беларускай мовы на польскую зрабіла велізарны ўплыў вайна а ў існасці ― нацыянальная катастрофа, 1654-1667 гг., у выніку якой ВКЛ страціла палову (ва ўсходніх абласцях да 80%) насельніцтва. Адпаведныя страты панесла і шляхта. Апроч таго, эканоміка ВКЛ была практычна знішчана. Так што на дзяржаўным узроўні Рэчы Паспалітай дзель і ўплыў беларускай мовы істотна зменшыліся.