- Навошта ты, Юзiк, прынёс гэта?
- А на Стасiка.
- Як гэта? Ты яго будзеш лупцаваць?
- А чаму не, калi ён будзе такi самы свавольнiк, як я.
- Вы бачылi яго! - закрычала мацi, атульваючы сына. - Адкуль жа ты ведаеш, што ён будзе свавольнiк?..
- Няхай толькi не будзе... я б яму тады паказаў!.. - адказаў дабрадушна каваль.
А таму, што якраз цяпер Стась пачаў крычаць, мама ўзлавалася i схiлiлася да татавай думкi. Бацькi ўжо больш не спрачалiся - павесiлi нагайку на сцяне, памiж святым Фларыянам, якi з немаведама якога часу тушыў нейкi пажар, i гадзiннiкам, якi ўжо дваццаць год дарма намагаўся добра iсцi.
* * *
Незалежна ад першых прынцыпаў маральнасцi, што апiралася на казiнай ножцы, каваль пачаў старацца сыну настаўнiка. Праўда, у вёсцы быў стары настаўнiк, але той займаўся больш пiсаннем даносаў i дэгустацыяй моцных напiткаў, чым букваром i дзецьмi. Сяляне i жыды пагарджалi iм, а што ўжо казаць пра Шарака, якi i не думаў нагружаць настаўнiка вучобай свайго сына, а адразу звярнуўся да арганiста.
"Цяпер Стасiку пятнаццаць месяцаў, - думаў каваль, - гады праз тры мацi навучыць яго чытаць, а праз чатыры - трэба яго аддаць арганiсту..."
Толькi чатыры гады!.. Трэба ўжо сёння пастарацца пра ласку ў божага слугi, якi галiўся, як ксёндз, насiў доўгi чорны сурдут, гаварыў гартанна, сяды-тады ўжываючы лацiнскiх слоў з касцельнай службы.
Не зацягваючы справы, Шарак аднойчы запрасiў арганiста да Шулiма на мядок. Напоўнены павагай, касцельны маэстра высмаркаўся ў клятчастую хустку, адкашляўся i, з выглядам чалавека, якi хоча выступiць з пропаведдзю супраць алкагольных напiткаў, сказаў Шараку, што сёння, i заўтра, i ва векi вякоў гатоў хадзiць з iм да Шулiма на чарку.
Арганiст быў ганарлiвы, лёгка раздражняўся, а перш за ўсё - са слабой галавою. Ужо пры першай бутэльцы пачаў штосьцi бэрсаць, а пры другой расчулiўся i паведамiў Шараку, што лiчыць яго амаль роўняю.
- Яно, ты бачыш... Божа моцны!.. Яно так. Мне, арганiсту, мехам надзiмаць, i табе, кавалю... божа моцны!.. таксама мехам... Дык вось... ты ўжо i ведаеш, што я хачу сказаць? Ды тое, што каваль i арганiст - браты... Ха, ха!.. Браты!.. Я, арганiст, i ты - капцюх!.. Misereatur tui omnipotens Deus!*
* Няхай над табой злiтуецца ўсемагутны бог! (лац.)
Шарак, заўсёды вясёлы, за чаркай рабiўся панурым. Ён не змог ацанiць камплiменты свайго сабутэльнiка i адказаў так гучна, што i Шулiм i яшчэ дзядзькоў некалькi пачулi:
- Браты - не браты!.. Каваль - ён хутчэй да слесара падобны, а арганiст... вядома ж, арганiст - да старца!..
- Што?.. Я - да старца? - закрычаў абражаны арганiст, пранiзваючы позiркам каваля.
- Ды яно так!.. Вы ж i молiцеся за грошы, i граеце прыгажэй, калi вам хто...
Шарак не дакончыў, бо ў гэты момант атрымаў бутэлькаю па цеменi, ажно асколкi шкла пырснулi ў столь, а лiпкая медавуха разлiлася па твары i святочным адзеннi каваля.
- Дзяржы яго! - гукнуў пакрыўджаны, не ведаючы, цi абцiрацца, цi даганяць арганiста, якi драпануў па лiнii, як яму здавалася, найкарацейшай, аднак жа i звiлiстай.
Прысутныя кiнулiся разбараняць. Выкiнулi за дзверы арганiста, а каваля пачалi разважаць, бо ён ажно калацiўся са злосцi.
- Я пакажу табе, божая дудачка! - крычаў Шарак, убачыўшы праз акно фiзiяномiю арганiста, больш чым заўсёды ўрачыстую.
- Юзэф!.. Кум!.. Пане каваль!.. - сунiмалi яго пасрэднiкi. - Пакiньце вы! Што вам злавацца на п'янага?.. Ён жа дурны, сам не ведае, што робiць...
- Я яго задушу, разбойнiка!..
- Пакiньце, пане Шарак!.. Што там душыць?.. Душыць не кожнага можна... Ён жа асоба духоўная, першы адразу ж пасля ксяндза!.. Яшчэ вас бог за гэта пакарае...
- Нiчога мне не будзе! - адказаў каваль.
- Вам, можа, i нiчога... Ды ў вас жа жонка, малое!..
Апошнiя словы паўплывалi цудоўна. Падумаўшы пра жонку i дзiця, раз'юшаны каваль супакоiўся i нават намагаўся прыглушыць у сабе жаданне помсты. Што праўда, дык праўда, - арганiст iдзе адразу пасля ксяндза; а што, калi адлупцуеш яго, а пан бог узлуецца i на жонцы або на дзiцяцi адплоцiць за крыўду?..
Выйшаў ён з карчмы страшэнна сумны.
"Ох, гэтыя дзецi, - думаў, - колькi з iмi клопату!.. У мяне ж толькi адзiн, а ўжо трэба галаву марочыць, шукаць настаўнiка, на чарку трацiцца... Ды яшчэ мяне за гэта на людзях ганьбяць, а я не магу адплацiць, бо за дзiця баюся... Ой, Стах, Стах!.. Каб ты ўжо хоць ведаў потым, колькi я за цябе адпакутаваў!.. Дай бог, каб хоць ужо баба не лаяла!
Дома без крыку не абышлося, але з таго часу Шарак яшчэ больш любiў свайго сына, пра адукацыю якога думаў так рана, з-за чаго вось i пляшку мёду на галаве расхвасталi. Прастадушны каваль за некалькi месяцаў забыўся пра сваю крыўду, але ж надта прыкра было, што пасварылiся з арганiстам, вучоным мужам, якi адзiн мог пакiраваць выхаваннем сынка, што ўжо сам хадзiў, мог гаварыць i наогул выказваў незвычайныя здольнасцi.
Тым часам прыйшло лета, а разам з iм i хвiлiна, у якую неспадзявана добра мелiся закончыцца кавалёвы бацькоўскiя клопаты...
* * *
Аднойчы мацi палажыла Стася ў садзе пад грушай, падаслала яму дзяружку, падгарнула кашульку i кажа:
- Спi тут, хлопчык, i не дзярыся, ягадка мая найсаладзейшая з усiх, якiя толькi пан бог стварыў i сонейка выграла!.. А ты, Курта, лажыся каля яго i пiльнуй, каб яго курыца не дзюбнула, або пчала не ўджалiла, цi нейкi нядобры чалавек не зрок. Я пайду палоць буракi, а як вы тут не будзеце добра сябе паводзiць, дык вазьму частаколiну i ўсе вам костачкi пералiчу!..
Але толькi ад думкi такое - пра страшнае пакаранне - яна схапiла хлопца на рукi, затулiла, нiбы ад крыўды якое ратуючы, пачала цалаваць, калыхаць на руках i прыгаворваць пяшчотным голасам:
- Гэта каб я цябе частаколiнай!.. Гэта Курту, сабачага сына, а не цябе!.. Мой ты клубочак, мой галубочак... сынулечка мой адзiны, залаты!.. А ты не смейся, Курта, кудлач ты!.. Не прыплюшчвай свае слепакi, не матлашы хвастом, бо я хутчэй з цябе, сам ведаеш, тры скуры здзерла б, чым на яго, майго Стасiка роднага, хоць галiначку абламала... Лю-лi, лю-лi, лю-лi!..
А Курта хвост пад сябе падгарнуў, зяпу ад гарачынi разявiў, язык чырвоны, як хустку, налева высалапiў. Сабака кемлiвы, хiтры!.. Сам сабе думае: "Гавары здарова, а я што ведаю, то ведаю. Колькi разоў прыходзiлася Стасеў сеннiчок сушыць, столькi разоў яму так пападала, што ажно ў кузнi чуваць было!.."
Так сабе думаў брахлiвы Курта, аднак маўчаў, бо ведаў, што за ўсе довады найлепшы бывае кiй, якiм усе сямейнiкi, а гаспадыня першая, адказвалi на сабакавы прэтэнзii.
А Стась тым часам цёр вочы тлустымi жменькамi, а льняную галаву так i прыкладваў да мамiнага пляча. Каб толькi мог разважлiва гаварыць, дык i сказаў бы ёй:
- Калi ўжо кладзеш, дык i кладзi, бо пасля гаршка малочнай кашы чалавеку спаць так хочацца!..
Хлопец ужо i сам, па сваёй ахвоце заснуў бы, але матцы здавалася, што яго трэба закалыхаць, i яна калыхала, спяваючы:
Што ты блукала,
Чаго шукала
У дуброве зялёненькай?
Я не цягаўся,
Дык адаспаўся
На пярыне пуховенькай!..
Толькi калi ўжо ён пацяжэў на руках i прымасцiўся галоўкай памiж плячом i грудзьмi, яна палажыла яго на дзяружку, тузанула Курту за мокры язык i, азiраючыся, пайшла ў свае буракi.
Зрэбная дзяружка, а пад дзяружкай зямля здалiся Стасю халаднаватымi i цвёрдымi пасля мамiных абдымкаў. Ногi яго выдатна спалi, а галоўка раптам прахапiлася, i ён узняўся на тлустых ручках. Хацелася зiрнуць, дзе мацi, а можа, i паплакаць услед? Але таму, што Стась быў яшчэ малы, добра разглядацца не ўмеў, ён, замест таго каб глядзець наперад, глядзеў пад сябе, на траву. Тым часам Курта добрасумленна лiзнуў яго раз i другi раз па загарэлым твары i пачаў шукаць у галаве, ды так шчыра, што Стась упаў на левы бок i падлажыў сабе пад шчаку тоўсценькi локаць. Хацеў яшчэ прыўстаць, нават успёрся рукой на дзяружцы, намагаючыся разблытаць ножкi. Але ў гэты самы момант пальцы яго ручкi разбеглiся, вiшнёвыя губкi растулiлiся, вочы заплюшчылiся надта хутка, ён заснуў. У ягоным узросце сон бывае дужы, як здаравенны мужчына: паложыць чалавека раней, чым пачне з iм дужацца...