На калiдоры ён сустрэў жонку, аднак не смеў зiрнуць ёй у вочы. Бачачы гэта, яна падала яму руку i цiха сказала:
- Я ўжо не злуюся.
Лоскi моцна прыцiснуў яе да грудзей i раптам выйшаў на ганак, баючыся, каб яна не заўважыла яго ўзрушэння.
* * *
Субота ў малых мястэчках бывае днём цiшынi i адпачынку. Па гэтай прычыне пан бурмiстр мястэчка X., панi бурмiстрыха i натарыус, iхнi прыяцель, папоўднi выйшлi на шпацыр.
Бурмiстр, чалавек малы i пукаты, iшоў спераду. Правую руку, у якой трымаў палачку, залажыў за плечы; левую, сагнутую ў локцi, нёс перад сабой такiм чынам, як касцельны дзед пад час iмшы нясе падносiк, збiраючы ў прыхаджанаў грошы на храм. Да таго ж ён увесь час усмiхаўся i прыплюшчваў вочы; людзi казалi, што ён робiць так, каб "не ведаць, адкуль падае", разумеецца, на тую працягнутую руку.
Крокаў некалькi ззаду iшоў натарыус, высокi, стараваты халасцяк, з паняй бурмiстрыхай пад ручку. Мы вельмi сумняваемся, каб такi спосаб праходжвацца здзiўляў каго-небудзь у мястэчку. Усе прывыклi да яго, не выключаючы самога бурмiстра, якi быў заўсёды задаволены i думаў толькi пра тое, каб "густа падала".
У гонар гэтай тройкi мясцовых славутасцей каля драўляных дамоў рыначнага пляца пазяхала, спраўляючы шабас, некалькi жыдоў, а там, дзе стаяла сапсаваная помпа, лена чухаўся сабака, сухарэбрыца якога выразна сведчыла пра мясцовы дабрабыт.
У той момант, калi бурмiстр, бурмiстрыха i натарыус падыходзiлi да канца рыначнага пляца, на iх ледзь не наляцела арганiстава брычка. Пан бурмiстр ажно ўбок адскочыў, а пан натарыус, вiдаць, ад хвалявання, паправiў свой каўнерык.
Якраз тады брычка спынiлася насупраць натарыуса.
- Ягомасць звар'яцеў, цi што, чаго так разагнаўся?.. - спытаўся натарыус.
- Laudetur Jesus Christus!* - адказаў арганiст, даткнуўшыся пугаўём да шапкi.
* Пахвалёны Езус Хрыстус! (лац.)
Бурмiстр заўважыў заплаканую Шарачыху, падышоў да брычкi i, як заўсёды, з усмешкай спытаўся:
- А чаго ж гэта? Няшчасце якое здарылася? Памёр нехта?.. Пажар?..
- Як непрытомны! - працягваў сваё натарыус. - Ледзь не пабiў мяне i Ю..., значыцца, панi бурмiстраву.
- Сыночак мой прапаў... Стасiчак мой! - закрычала кавалiха, зноў залiваючыся слязамi.
- Хто гэтая жанчына? - спыталася панi бурмiстрыха.
- Здаецца, што гэта будзе дачка млынара Ставiньскага, - растлумачыў натарыус.
- Ага... Ставiньшчанка, а цяпер кавалёва. Ой, памажыце мне знайсцi яго, паночкi мае залаценькiя! - гаварыла Шарачыха, трасучыся ў брычцы ад плачу.
- Хi, хi, хi! - засмяяўся бурмiстр. - Ёсць чаго плакаць!.. Ты ж такая маладая, дасць табе бог яшчэ з дзесяцёра!..
- Andre, soyer cinvenable!* - асекла яго панi бурмiстрыха, якая калiсьцi вучылася ў губернскiм iнстытуце.
* Анджэй, вядзiце сябе прыстойна! (франц.)
- Ой, ратуйце мяне, паночкi мае залаценькiя! - енчыла кавалiха i, перахiлiўшыся з брычкi, працягнула рукi, нiбы хацела абняць спачатку панi бурмiстрыху, а тады яе мужа.
Аднак панi бурмiстрыха, што закончыла iнстытут, з абурэннем адступiлася, а не менш абражаны муж яе закрычаў:
- Што за панiбрацтва, да лiха матары!.. Ты не ведаеш, хто я?..
- Ды ведаю, што вы - вяльможны бурмiстр. Памажыце мне знайсцi майго сыночка... Я ўжо i не ведаю, колькi яго не бачыла! Горачка маё, можа, дзе вывалiўся з вазка i нехта наедзе на яго!
- А мне што да гэтага? - спытаўся бурмiстр. - Iдзi сабе да стражнiка!.. Яна думае, што я буду за яе галапупцам бегаць!.. Ты чуў, натарыус?
Слова "галапупец" абразiла кавалiху. Вочы яе абсохлi, твар пачырванеў.
- А навошта ж вы бурмiстр? - закрычала яна. - Можа, не дзеля таго, каб бедным людзям дапамагаць у няшчасцi?.. Гэта мой Стасiк галапупец?.. I пан жа быў такi самы, а ён калi-небудзь, абы знайшоўся...
У гэтым месцы плач заглушыў яе словы.
- Нявопытная жанчына! - мармытаў арганiст, вiдаць, думаючы пра тое, што бурмiстр з працягнутай рукой iснуе не для таго, каб памагаць бедным людзям у няшчасцi.
Так цi iнакш, але ў вынiку злоснага выбуху кавалiхi становiшча стала б вельмi неспрыяльным, калi б не ўмяшаўся натарыус, у якога бывалi справы са Ставiньскiм. Ён спынiў сварку i папрасiў арганiста расказаць, што адбылося са Стасем.
Тым часам вакол брычкi, як быццам з-пад зямлi, вырас цэлы натоўп жыдоў, i арганiст, як прапаведнiк якi, растлумачыў усiм прысутным Стасеў выпадак. Калi ён ў канцы спытаўся ў прысутных узнёслым голасам, цi не ведае хто пана, у якога крытая рысорная двухколка, адзiн жыд закрычаў:
- Я ведаю! Гэта пан Лоскi, суддзя...
- Божа моцны! - усклiкнуў арганiст. - Дык я ж гэта да яго iнтэрас меў i немаведама чаго сюды заехаў!..
Кажучы гэта, ён павярнуў каня.
- Хутчэй, хутчэй жа, кумочак сардэчны! - гаварыла кавалiха, тузаючы арганiста за крысо доўгага сурдута.
На брычку абапёрся жыд i сказаў:
- Панi Шарачыха! Вы ж памятайце, што гэта я сказаў... Я заўтра ў кузню прыйду...
- А гэта што яшчэ за шахер-махер? - абурыўся арганiст. - Я i сам выдатна ведаў, што пан Лоскi ездзiць у суд крытаю двухколкай, на гнядым канi...
- Дык навошта вы пыталiся, калi самi ведалi? - закрычаў узлаваны жыд.
- Не хачу апраўдвацца перад кожным лахмеем! - адказаў ганарлiва арганiст, хочучы крануцца з месца.
- Едзьма ўжо, едзьма, - прасiлася Шарачыха.
- Ай, вай, якi вялiкi пан! - крычаў жыд, хапаючыся за лейцы. - Пан арганiст! Я пану штосьцi скажу!.. Можа, пан прыходзiў бы да мяне кожную нядзелю iграць на шарманцы?..
Натоўп вакол брычкi выбухнуў рогатам. Горды арганiст збялеў, удараны ў найбольш чулае месца свайго гонару, а ў вачах яго блiснула жаданне помсты. Ён узняўся на козлах i, выпрастаўшы сваю доўгую постаць, закрычаў магутным i ўрачыстым голасам:
- Лейбусь!.. Я хрышчу цябе... In nomine Patris...*
* У iмя айца... (лац.)
- Ай, вай!.. Нягоднiк! Свiное вуха!.. - закрычаў натоўп, разбягаючыся па рыначным пляцы.
У гэты момант арганiст сцебануў каня i брычка пакацiлася ў клубах пылу, пад рогат i лаянку натоўпу.
Ехалi спорнай рыссю хвiлiн з дзесятак. Шарачыха раз-поразу ўставала i, пахiстваючыся на дрыготкай брычцы, глядзела на дарогу.
- Пан арганiст!..
- А што?
- Гэта далёка?
- З мiльку будзе, хутка даедзем!
Конiк быў дужы i шустры, але ўжо i на яго гладкай поўсцi пачалi паказвацца плямы поту.
- Эй, малы! - падахвочваў яго арганiст.
Часамi пыл, што валокся за iмi, як хвост, параўноўваўся з брычкай, забягаў наперад i тры пары вачэй засыпваў дробным пяском. Тады конiк апускаў галаву памiж каленяў i пырхаў, арганiст працiраў вочы тоўстым рукавом, i толькi бедная мацi глядзела на дарогу, не прыкрываючы павекаў.
- Пан арганiст!..
Арганiст ведаў ужо, пра што яна, i адказваў, не чакаючы пытання:
- Вунь там, памiж дрэвамi!.. Бачыце?.. Хвiлiн за некалькi даедзем.
Павярнулi направа. Некалькi чалавек капалi ў полi роў. Вазок спынiўся.
- Эй, людзi! - гукнуў арганiст, махнуўшы аднаму з iх.
Чалавек палажыў лапату i пайшоў да брычкi. Шарачышына сэрца калацiлася, як малаты ў кузнi, як быццам вазок iмчаўся, хоць ён i стаяў.
- Пан вярнуўся дахаты? - спытаўся арганiст у чалавека, што падыходзiў.
- Ага!
- А вазка вы за ягонай двухколкай не бачылi?
- Ага, бачылi.
- I дзiця было там?
- Мусiць, было, бо нештачка ўсярэдзiне траслося.
- Шчыра дзякуем!
- Едзьце здаровы!.. Яно ваша?
- Не маё... гэтай панi! - адказаў арганiст, паказваючы пугаўём назад.
- Пан арганiст, - азвалася кавалiха.
- Чаго?
- Пусцiце мяне з брычкi... Я пехатой пайду, бо мне здаецца, што хутчэй зайду...
- Не балбачыце, панi, дарма... Эй, малы!
- Ой, божа мой, божачка!.. Цi ж знайду я яго!.. - шаптала кавалiха, укленчыўшы на дрыготкiм дне брычкi.
Конь iмчаўся галопам. Можа, з вярсту ад маёнтка арганiст заўважыў нешта шэрае, што хутка кацiлася ад аднаго краю дарогi да другога. Калi пад'ехалi блiжэй, ён пазнаў сабаку, якi з апушчанай галавой бег перад брычкай.