Падзел на ваўка і чалавека, на інстынкт і дух, які ўчыняе Гары дзеля большай зразумеласці ягонага лёсу, - гэта вельмі грубае спрошчванне, гэта гвалт над рэчаіснасцю дзеля даходлівага, але няправільнага тлумачэння супярэчнасцяў, выяўленых у сабе гэтым чалавекам, якія здаюцца яму крыніцай яго неабыякіх пакутаў. Гары выяўляе ў сабе «чалавека», гэта значыцца, свет думак, пачуццяў, культуры, утаймаванай і вытанчанай прыроды, але побач ён выяўляе яшчэ і «ваўка», гэта значыцца, цёмны свет інстынктаў, дзікасці, жорсткасці, нявытанчанай, грубай прыроды. Нягледзячы на гэта, на блізір такі ясны падзел сваёй натуры на дзве ўзаемаварожыя сферы, ён зрэдзь заўважаў, што воўк і чалавек нейкі час, у нейкія шчаслівыя імгненні, сужываліся адзін з адным. Калі б Гары спрабаваў вызначыць ступень удзелу ваўка ў кожным асобным яго, Гары, моманце жыцця, у кожным ягоным учынку, у кожным ягоным адчуванні, ён адразу недаўмёна спыніўся б і ўся яго прыгожая «ваўчыная» тэорыя паляцела б дагары нагамі. Бо ніводзін чалавек, нават першабытны мурын, нават ідыёт, не бывае так паслужліва просты, каб ягоную натуру можна было растлумачыць як суму двух альбо трох асноўных элементаў, а ўжо каб растлумачыць такога рознабаковага чалавека, як Гары, наіўным падзелам на ваўка і чалавека - гэта, ну, зусім жа дзіцячая спроба. Гары складаецца не з двух натураў, а з сотняў, з тысячаў. Яго жыццё, як жыццё кожнага чалавека, працякае не паміж двума полюсамі, такімі, як інстынкт і дух альбо святы і распуснік, яно адбываецца паміж безлічнымі тысячамі палярных процілегласцяў.
Хай нас не здзіўляе, што такі разумны і абазнаны чалавек, як Гары, лічыць сябе «стэпавым ваўком» і зводзіць багаты і складаны лад свайго жыцця да такой простай, брутальнай і прымітыўнай формулы. Здольнасць думаць чалавек мае толькі ў невялікай меры, і нават самы духоўны і самы адукаваны чалавек бачыць свет і сябе самога праз акуляры вельмі наіўных, спрошчаных, фальшывых формулаў - і асабліва сябе самога. Бо гэта, відаць, прыроджаная патрэба кожнага чалавека, якая падключаецца міжвольна, - уяўляць сябе нейкім адзінствам. Якія б частыя і якія б цяжкія ўдары ні пераносіла гэтая ілюзія, яна ажывае зноў і зноў. Суддзя, які сядзіць насупраць забойцы і глядзіць яму ў вочы, у нейкі там момант чуе, як той гаворыць ягоным, судзейскім, голасам, у нейкі там момант знаходзіць у сабе ўсе парывы, задаткі, магчымасці забойцы, - у наступны момант ён ужо знаходзіць цэльнасць, зноў робіцца суддзёю, замыкаецца ў панцыр свайго «я», выконвае свой абавязак і выракае забойцу на смерць. І калі ў адмыслова адораных і тонка арганізаваных чалавечых душах паявіцца пачуццё і складанасці, калі яны, як усякі геній, прарвуцца праз ілюзію адзінства асобы, адчуюць сваю неадназначнасць, адчуюць сябе суцэльнасцю з мноствам «я», дык варта ім толькі заікнуцца пра гэта, як большасць закліча на дапамогу навуку, канстатуе шызафрэнію і абароніць чалавецтва ад патрэбы слухаць голас праўды з вуснаў гэтых няшчасных. Але навошта нам тут марнаваць словы, навошта гаварыць пра рэчы, якія ўсім, хто думае, і без таго вядомыя, але гаварыць пра якія не прынята? Значыцца, калі нехта адважваецца пашырыць уяўнае адзінства свайго «я» хоць бы да дваістасці, дык ён ужо амаль што геній, прынамсі, рэдкае і цікавае выключэнне. Насамрэч любое «я», нават самае наіўнае, - гэта не адзінства, а складаны свет, гэта маленькае зорнае неба, хаос формаў, ступеняў і станаў, спадчыннасці і магчымасцяў. А што кожны асобна імкнецца глядзець на гэты хаос як на адзінства і гаворыць пра сваё «я» як пра нешта простае з цвёрдай, выразна акрэсленай формай, дык гэта падман, уласцівы ўсякаму чалавеку нават невысокага палёту, ёсць, бадай што, такая ж самая вымога яго жыцця, як дыханне і ежа.
Падман гэты заснаваны на простым пераносе энергіі. Цела кожнага чалавека цэльнае, а душа - не. Паэзія таксама, нават самая вытанчаная традыцыйна заўсёды аперуе ўяўнацэльнымі, уяўнаадзінымі персанажамі. У паэзіі да гэтага часу спецыялісты і знаўцы цэняць вышэй за ўсё драму, і гэта з поўным правам, бо яна дае, альбо магла б даць найбольшую магчымасць выявіць «я» як нейкае мноства, калі б не грубая падтасоўка, якая выдае кожны асобны персанаж драмы за нешта адзінае, бо жыве ва ўнікальнай, цэльнай і замкнёнай цялеснай абалонцы. Найвышэй цэніць наіўная эстэтыка так званую драму характараў, дзе кожная асоба выступае як нейкая выразна пазначаная і адасобленая цэльнасць. Толькі цьмяна і спакваля ўзнікае ў сяго-таго здагадка, што ўсё гэта, магчыма, толькі танная, павярхоўная эстэтыка, што мы памыляемся, стасуючы да нашых вялікіх драматургаў выдатныя, але не арганічныя, а толькі накінутыя нам паняцці пра прыгожае, паняцце антычнасці, якая, зыходзячы заўсёды з бачнага цела, якраз і прыдумала фікцыю «я», фікцыю асобы. У паэзіі старажытнай Індыі гэтага паняцця зусім няма, героі індыйскага эпасу - не асобы, а хеўры асобаў, рады адухоўленняў. І ў нашым сучасным свеце таксама ёсць паэтычныя творы, дзе пад выглядам гульні асобаў і характараў робіцца не зусім усвядомленая аўтарам спроба паказаць разнастайнасць душы. Хто хоча знайсці гэта, павінен адважыцца зірнуць на дзейных асоб такога твору не як на асобныя істоты, а як на часткі, як на бакі, як на розныя аспекты нейкага вышэйшага адзінства, ну, скажам хоць бы - душы пісьменніка. Хто паглядзіць так хоць бы на «Фаўста», для таго Фаўст, Мефістофель, Вагнер і ўсе астатнія складуць нейкае адзінства, нейкую звышасобу, і толькі ў гэтым высокім адзінстве, а не ў асобных персанажах, ёсць нейкі намёк на сапраўдную сутнасць душы. Калі Фаўст прамаўляе словы, папулярныя ў школьных настаўнікаў, якія выклікаюць захапленне ў абываталя: «Ах, дзве душы ў маіх жывуць грудзях», ён, Фаўст, забывае пра Мефістофеля і мноства іншых душаў, якія таксама жывуць у ягоных грудзях. Дык жа і наш Стэпавы воўк лічыць, што носіць у сваіх грудзях дзве душы, ваўка і чалавека, і лічыць, што гэтым самым душа ягоная моцна абцяжарана. А ў тым тое і штука ўся, што грудзі, цела заўсёды адзінкавыя, а душ у іх не дзве, не пяць, а безліч, легіён лікам; чалавек - што цыбуліна, складзеная з сотні скурачак, тканка, якая складаецца з мноства. Зразумелі і добра засвоілі гэта старажытныя азіяты, і буддыйская ёга стварыла тэхніку, як выкрыць самападман асобы. Пацешная і разнастайная гульня чалавецтва: самападман, над выкрыццём якога Індыя білася тысячу гадоў, - гэта той самы самападман, на ўмацаванне і ўзмацненне якога паклаў столькі сілы і Захад.