— Сустрэчу з беларускімі пісьменнікамі лічу адкрытай. Першым перад вамі выступіць Аляксей Карпюк. Калі ласка, таварыш Карпюк, просім!
Не паспеў я дайсці і да трыбуны, як у зале нехта выгукнуў:
— А чаму яго-о?
Другі азваўся ўжо смялей:
— Васілька-а нам давай!
Трэці закрычаў на ўсё горла:
— Што ты нам якогась Карпюка сунеш, мы прыехалі не яго слухаць!
Во становішча, што рабіць?
Ад сораму гатовы я быў праваліцца скрозь падлогу, але дошкі насцілу не расступаліся.
Апусціўшы галаву, цалкам разгублены, пад абстрэлам соцень нядобразычлівых вачэй, некалькі хвілін я бяссэнсава перабіраў старонкі свайго рукапісу — кніжкі яшчэ тады не меў.
На падмогу прыйшоў старшыня:
— Таварышы, таварышы, што за шум, чаго вы хвалюецеся? Наш паважаны Міхась Восіпавіч выступіць абавязкова! Толькі выступіць потым, пацярпіце!— стаў упрошваць аўдыторыю.— А покуль што паслухаем, давайце, мы старшыню абласнога аддзялення, праза...
Яму не далі гаварыць — узнялася цэлая бура:
— Васілька-а!
— Міхася-а нашага!
— Мы хочам толькі яго-о!
— Няхай нам прачытае «Як я пана перанёс»!
— I «Эх, гарэліца мая, што ты вычаўпляеш!..»
— «Век дваццаты, век харошы, абы грошы, толькі б грошы!..»
— I пра бульбу: «Бульба парана, пячона, бульба сёння, бульба ўчора!..»
Тут я ціхенька і, бы не сваімі нагамі, сышоў з трыбуны. Было невыносна сорамна, ды агарнула адчуванне, бытта белая кашуля з гальштукам і новы пінжак на мне крадзеныя. У той жа час я па-харошаму пазайздросціў паэту.
Гэты чалавек мог сказаць, што жыў на свеце недарма.
* * *
А наогул душа мая калісьці зачараваная была трыма недасягальнымі літаратурнымі аўтарытэтамі:
Вобразы першых двух волатаў адклаліся ў маім сэрцы праз апетыя і ўслаўленыя імі так дарагія і мне родныя балоты, карчажыны, камары-таўкачыкі, пяскі, мох, ядлоўцы, сосны, дубровы, вёсачкі, дзядзькоў і цётак. Паэты сумелі гэта павярнуць да мяне асаблівым ракурсам — поўным чароўнай тугі, журботы, жалю, рамантычнасці, пакуты ды паказаць, што мне няма чаго прыбядняцца, бо розныя пальмы, скалы, снежныя вяршыні, акіяны ды леднікі — усяго экзатычныя малюначкі.
Затое вешанскі Казак прыадкрыў мне іншы план жыцця. Ен паказаў бязмежныя магчымасці чалавечай істоты, маладзецкую ўдаласць і гераізм без прыкрас, усемагутную абаяльнасць жанчыны ды суровую праўду жыцця.
Прыбыўшы калісьці ў Вільню на вучобу (19З8), стаў я адразу сведкам, які ажыятаж у розных слаях грамадства буржуазнай Польшчы выклікаў толькі што перакладзены на польскую мову новы твор савецкай літаратуры. У цэнтральным кніжным магазіне на вуліцы Міцкевіча (сёння — праспект Леніна) нейкае выдавецтва свае кніжкі рэкламавала так:
«Прахожы — стой! Сто-ой, затрымайся!!! Ці чытаў Ты амерыканскага Шолахава — Роберта Кентса?.. Не-е??? Тады хутчэй бяры ў нас яго «Лясныя людзі»! Не пашкадуеш — напісаны не горш славутага «Ціхага Дона»!
А каб прачытаць гэты самы «Ціхі Дон», у бібліятэках трэба было раней запісацца ў калейку і ўжо нават для гэтага выстаяць у даўзёрным хвасце паноў, паўпанкаў.
Мне, вядома, таксама надта цягнула пазнаёміцца з раманам. Але я толькі горда глядзеў на гэты ажыятаж, адчуваючы, як грудзі распірае радасць, а душа крычыць:
«Халера вас бяры, я пачакаю! Чытайце покуль што вы, панове, ды ведайце нашых!..»
Да сённяшняга дня не магу надзівіцца, з якой лёгкасцю ды ўменнем аўтар казацкай эпапеі прыадкрывае заслону і паказвае чытачу незлічоную колькасць людзей, характараў, вобразаў. А ўсё гэта ў яго жыве, струменіць, бруіцца, лётае, бегае, лямантуе, сячэ, малоціць, ненавідзіць, моліцца, любіць, плача, цешыцца, песціць, ласкае ды рагоча.
* * *
У студзені 195З года сядзелі мы з рэдактарам «Полымя» — Уладзімірам Барысавічам Карпавым — над рукапісам «У адным інстытуце». Дапамагаючы сабе кульбай, увайшоў Сяргей Дзяргай ды не без гонару пахваліўся:
— Якуба Коласа спаткаў у калідоры!
Мяне бытта выстралілі з пакоя — умомант апынуўся я за дзвярыма, дзе з ходу наляцеў на Аляксея Слесарэнку і дзядзьку Якуба. Абое спакойна сабе крочылі на выхад, неслі, звязаныя вяровачкамі, тамы поўнага сачынення Коласа (здаецца, сямітомнік) ды пра нешта гутарылі. Кніжкі трымалі ў абедзвюх руках, таму кіёчак у Канстанціна Міхайлавіча крывым канцом быў зачэплены на згіб рукі, другім — цягнуўся па дошках падлогі.
— Дзядзька Якуб, дайце паднесці! — надта натуральна вырвалася ў мяне просьба.