Прайшоў год, другі і выйшла наверх: зяць — махляр і жулік. Наведваючы ўнука, Люба з жахам заўважыла — і дачка прыходзіць дамоў п'яная, а то некуды знікае, пакідаючы малога на чужых.
Неўзабаве зяця і Зою арыштавалі — абкрадвалі гарадскія кватэры.
Атрымаўшы страшную вестку, Люба прыехала ў горад. У дзіцячым прыёмніку выпрасіла ўнука, прывезла ў бацькаву хату. У хвіліну адчаю пацягнула яе за язык падзяліцца бядой з суседзямі, а тыя адразу палезлі да Мішы з роспытамі, іхнія дзеці пачалі малога ўсяляк абзываць...
Тады Люба і вырашыла...
Пад Гродна жыла сяброўка з часоў вайны. Прадаўшы хату, жанчына ехала да адзінокай пенсіянеркі. Маўляў, на новым месцы сумнай гісторыі не ведаюць, малога траўміраваць перастануць, і той пра ўсё забудзе.
3.
У Маладзечна да нас у купэ падсеў нейкі мужык з жонкай. Абое вясёлыя, бесклапотныя — бытта ехалі з вяселля. Уладкаваўшыся адно на ніжняй, другое на верхняй полцы, пачалі да малога падлізвацца:
— Ой, які харошы хлопчык, глядзі!..
— Ды які ўжо вялі-ікі!..
— Як жа яго заву-уць?
— Гэта хто — баба твая?
— А ты яе любіш?
Малыя выдатна адчуваюць, калі звяртаешся да іх ад няма чаго рабіць.
Міша спакойна разглядаў здзяцінелага дзядзю і цёцю ды з адказам не спяшаўся. А яго баба Люба насцярожылася зноў. Падпёршы мясістымі кулакамі тоўстыя клубы ў лыжным касцюме з начосам, кірпатая жанчына ўставілася на надакучлівых суседзяў ды з суровай пагрозай чакала. У яе шэрых вачах палала ўжо столькі злосці, што я падумаў — за лёс унука покуль што непакоіцца патрэбы няма.
Нічога не заўважаючы, бесклапотныя балбатуны выкладвалі рэшткі свайго ўбогага рэпертуару:
— Хлопчык, а дзе твой тата з мамай?
— Хто яны ў цябе?
— Куды ты едзеш, а?
— Ну, чаго маўчыш?
— Кажы, цукерачку дамо!
На гэтым пытанні ў іх вычарпаліся. Абое з чаканнем уставіліся на малога. I Міша ім адказаў:
— Мы едзем з бабай Любай да цёці Ніны — баба з ёй фашыстаў біла. Мой тата і мама — зладзеі. Яны сядзяць у турме, бо кралі, а красці — нельга. Будуць сядзець у турме пяць гадоў.
У мужыка і жонкі адразу адвіслі ніжнія сківіцы.
Старая толькі гэтага і чакала. Яна з нейкай святой мсцівасцю кінула ім:
— Ну, больш пытацца будзеце?
У абаіх такі быў выгляд, што мне аж шкада іх стала.
ЗАЙЧЫК
Раніцой хлопчык прачпуўся і ўбачыў маму.
— Мамка, а ноч ужо была?
Тая рассмяялася:
— Ну і чалавек ты ў мяне!.. Цалюткую ноч праспаў і нават не заўважыў!..
— Была, герой, была ды ўжо даўно — мы з татам паспелі добра напрацавацца нават!.. Хопіць табе вылежвацца: уставай, мужык, паглядзі, што на дварэ робіцца!..
Мама збіралася на рынак і поркалася на лаве.
— А дзе тата?
— Косіць за агародамі! Сёння ў яго выхадны. Адзявайся. Пад'ясі і пойдзеш да таткі. А я паеду ў Баранавічы.
Хлопчык злез з ложха, сеў на падлогу. Там ляжала столькі светлых квадрацікаў, колькі было ў акне шыбаў. Ваня перастаў нацягваць калашыну, заглядзеўся на «зайчыкі».
— Мамка, а чаму зайчыкамі гэта называюць і тых, што бегаюць па полі?
— Бо, мусіць, людзі лепш не прыдумалі.
Праз хвіліну малы з сумам уздыхнуў:
— За-айчыка хачу!
— Таго, што на по-олі!..
— Дзе ж табе яго ўзяць?..
— Ай, ма-ам, хачу!..
— Адстань ад мяне! Ідзі і прасі ў таты!
Светлы квадрацік Ваня захацеў закрыць адной рукой, другой, але «зайчыкі» ўсё вылазілі наверх. Ваня зацікавіўся, адкуль яны падаюць. Хлопчык нагнуўся, падставіў галаву пад промні, зажмурыўся ды глянуў уверх.
Там было сонца.
— Мама, праўда, дзе сонца ўсходзіць, там усход, а дзе заходзіць — захад?
— Праўда.
— А калі хмары і сонца схаваюцца?
— Усё роўна.
— Гы!..
— Чаго ты дзівішся?
— Як тады людзі ведаюць?
— Што — «ведаюць»?
— Дзе ўсход, дзе захад?
— Кожнаму дурню гэта вядома і тады!.. А ты хутчэй адзявайся, не балбачы! — падагнала яго мама: яна вельмі спяшалася на рынак.
— Добра, мамачка!
Ваня ўзяўся за другую калашыну, але ўспомніў пра тое, чаму вучыў тата.
— Ма-ам, гэта рука правая?
Жанчына клала яйкі і масла ў кошык, не слухала.
— Ма-ам, правая?
— Правая, правая!
— А чаму, калі павернешся, то правая рука ўсё роўна правая там, дзе была няправая?