– ...Азарычы... Сакавік сорак трэцяга года. Гразь, слота. Падаў мокры снег.
Памяць Калягіна дакладна працуе на ўспамін. Такі яму сёння загад: успомніць усё да дробязей. І Калягін цяпер мастак, ён малюе на памяці сакавік сорак трэцяга. Невялічкі хвойнік, хмызняк, выгараджаны калючым дротам. Выгараджана травяністае, дрыгвянае балота. У балоце шэрыя, сагнутыя ў крук людзі. Трыццаць сем тысяч чалавек, але Калягін малюе толькі дваіх з гэтых трыццаці сямі тысяч. Заходзіцца ад слоты і халадэчы ўхутаны матчынай хусткай хлапчук. Маці ідзе да хвоі, каб наламаць голля і распаліць цяпельца. Двое ў чорным – Калягін і адкормлены немец – цікуюць за ёю, разважаюць: ці пападзе немец з вінтоўкі ў жанчыну, заб'е ці параніць яе – да жанчыны далекавата, метраў семдзесят, а мо і болей. Немец бярэ ў Калягіна вінтоўку, доўга цэліцца –і трапляе, забівае жанчыну.
– ...яны хворыя ўсё былі. На тыфус хварэлі. Жанчыны, дзеці, старыя...
Лецечка выразна бачыць гэтую жанчыну, якая ўпала ў дрыгву. Немаведама адкуль, але яму знаёмая карціна, якую намаляваў Калягін. Хмызняк, калючы дрот, дзве постаці ў чорным, пошчак стрэлу, як трэск абламанай галіны, жоўтая, ад расталай зямлі, вада. Хлопчык у матчынай хустцы. Лецечка прыціскаецца патыліцай да прахалоды шкла. Гэта ён, ён у хустцы. Адсюль, з падаконніка, ён разглядзеў твар хлопчыка.
– Немцы на станцыю Рудабелка прывезлі хворых тыфам людзей, накіравалі іх пад Азарычы, у балота. Мэта адна – звезці як мага больш тыфознікаў і затрымаць наступленне нашай арміі...
– Якая яна вам ваша армія...
– Савецкая Армія, – пакорліва папраўляецца Калягін. – Дэзарганізаваць транспарт. Уначы ўжо бачны былі савецкія ракеты над лесам. Ад поезда, ад Рудабелкі, везлі людзей на машынах. Хворыя, абмарожаныя, жахлівае відовішча. На машыны ўскідвалі старых, хворых, малых. Яны самі ўжо не здолелі залезці. Машын на ўсіх не хапала. Ішлі пешшу. Падалі – прыстрэльвалі. Дарога – жахлівае відовішча, гразь, слота. На некалькі кіламетраў нагі не ўбіць – трупы, трупы. Ніхто іх не прыбіраў. Дзед адзін не здолеў ісці. «Сынкі, сынкі, – умольваў– Не страляйце мяне на дарозе. Палажыце каля лесу...»
– Уважылі просьбу дзеда?
– Некалі было. Прыстрэлілі на дарозе. Усіх стралялі на дарозе. Дарога ў трупах, па іх машыны...
Лецечка спаўзае з падаконніка на падлогу. Коламі па ім праехала машына. Сівая жанчына ўладкоўвае яго ў крэсла, сама садзіцца на падаконнік. Але Лецечка бяжыць з залы, ён не здольны трываць больш там, ён бяжыць у сакавік сорак трэцяга, у тыфозны лагер Азарычы ці то з лагера бяжыць. Бяжыць па дарозе, па шляху Рудабелка – Азарычы. А мо па якой-небудзь іншай, але падобнай на тую дарогу. Была, была ў яго такая дарога ў сакавіку сорак чацвёртага ці ў жніўні сорак трэцяга – гэтага ён не памятае. Для яго тады не існавала пары года. Час быў падзелены на святло і змрок. А дарога была адначасова ў святле і ў змроку...
VIII
Не то чалавек, не то звер які – штосьці незразумелае брыло лесам. Каціўся па лесе касмыкаваты жывы камяк. Пад чорнымі ялінамі, дзе вецце нізка прыпадала да зямлі, камяк гэты поўз. Быў ён з усіх бакоў густа аблеплены дрыгвяністай гразёю, быў густа абсыпаны ігліцай і лісцем. І здалёку, пры зменлівым і падманлівым у лесе святле, здавалася, што гэта коціцца ў сваю нару асенні, дбайны і руплівы, вожык. Аднак калі на яго шляху сустракаліся лапіны, не парослыя хмызняком, ці зараснікі багуну, вожык гэты ці воўк, выпростваўся, узнімаўся на ногі, і тады было зразумела, што гэта і не вожык, і не воўк – не звер, а хлопчык.
Ён ужо не памятаў, колькі гадзін ці колькі дзён брыдзе лесам. Не здольны быў ён і адказаць – ці то чалавек ён, ці то звер. Гэта быў лясны хлопчык, адзін з тых, якіх было нямала па тым часе, якія ці то самі адбіліся ад маці, ці іх адбілі ад яе чарговай аблавай. Але хлопчык памятаў, што зусім нядаўна каля яго быў хтосьці жывы, дарослы, пэўна, маці, яна ці то ўпала сама і больш не паднялася, ці то іх абклалі, выйшлі на іх людзі ў чорным, з чорнымі палкамі, якія вывяргалі агонь, выйшлі, абклалі з усіх бакоў і з поклічам: «Ату іх, ату...», сеючы з палак агонь, загналі ў балота, у дрыгву, і ён выграбся з гэтага балота ўжо адзін. Застаўшыся адзін, хлопчык не злякаўся. Жыў ён з маці ў лесе ўжо даўно. І першы пробліск свядомасці знайшоў яго ў лесе, і ён ужо быў упэўнены, што на зямлі існуе толькі адзін лес. Усё жывое заўсёды жыло і жыве ў лесе, хаваючыся адно ад аднаго. У лесе пад ялінамі была яго хата, пасцель. Але прыспеў час есці, пачало змяркацца, і хлопчык выпаўз з балота і пабрыў па лесе. Інстынкт гнаў яго да людзей. Ён хацеў да змроку прабіцца да якога-небудзь жытла і баяўся гэтага. Разы са два за дрэвамі ён прыкмеціў людзей, але не адкрыўся ім, стаіўся ў кустах, перачакаў, калі яны знікнуць. Потым кінуўся шукаць іх і не знайшоў. І вось цяпер, выючы, ішоў і поўз, як сляпы, тыцкаўся ў купіны галавой, размазваў па твары балотную твань, ягады брусніц, дурніцы. І звяры, і людзі, і птушкі абыходзілі і абляталі яго, не прызнаючы ў ім свайго. А яму б цяпер сустрэць на сваім шляху хоць гадзюку, што-небудзь жывое, каб не быць ў адзіноце, выпаўзці хоць на якуюсьці сцежку звярыную. Толькі лес быў нежылы, пусты. Хвоі, яліны, зрэдку – дубнякі. Хлопчык прыглядаўся да дрэваў, да абымшэлых камлёў, кратаў гэтыя камлі рукамі і не адчуваў у іх цёплага, жывога. Халоднае, маўклівае і нелагоднае дрэва. Яно магло б і ажыць, калі б у яго быў агонь: крэсіва і жоўты сухі грыб – трут. Крэсівам па крэмені, і з крэменя ці то з жалезкі – іскры на трут. Але ў яго ні трута, ні крэсіва, ні крэменя – нічога не было.