– Аднаго вас арыштавалі?
– Не, разам са мной была арыштавана яшчэ адна сям'я: бацька і сын. Утрымоўваліся разам, у адной турме. Білі...
– Чым можаце растлумачыць, што вас аддзялілі ад той сям'і, разам з якой вас арыштоўвалі?
– Не магу ведаць.
– Не можаце ведаць... Бацька і сын сведчаць, што ў той час, калі іх катавалі, вы ўжо разгульвалі па двары без аховы.
– Так, было такое, сустракаліся.
– Чым вытлумачваеце?
– Не магу ведаць. СД выпусціла мяне.
– За прыгожыя вочы...
– Не магу ведаць.
– Не можаце ведаць, як з вязня ператварыліся ў ваўкалака, сталі эсэсаўцам? – Стаміўся, відавочна, ужо стаміўся суддзя. Здаецца, і не важкая ў яго праца, сядзі сабе, задавай пытанні і слухай. Але ўжо не сядзіцца яму на высокім судзейскім крэсле. Ўвесь час угінаецца, угінаецца суддзя, нібыта пад ціскам якім, і торгаецца ў суддзі ўжо вока адно, пытанне задасць – вока торгнецца, нібыта ён з гэтага вока пытанні свае выцягвае, торгаецца вока і ў Лецечкі, не адужаць, не ўцяміць яму з яго галавой, як гэта чалавек з падпольшчыка можа ператварыцца ў эсэсаўца. Суддзя расстаўляе вехі гэтага шляху, забівае тычкі па дарозе здрады. Лецечка разумее гэта, ён ужо навучыўся разумець суддзю, ён бачыць і вехі і тычкі, забітыя ім. Але гэтыя ўказальнікі нічога не праясняюць яму. Мо яны зразумелыя дарослым, а яму – не. Не і не. Няма і не можа быць указальнікаў на шляху здрады. Але як жа ўсё-ткі яно адбываецца-вершыцца, як прыходзяць да яе, што за крывулістая такая дарога вядзе да яе?
Вось ён, Колька Лецечка, яму семнаццаць гадоў, ён любіць пчол, сабак і музыку. Але прыйшлі немцы, у яго ёсць скрынка патронаў, тры вінтоўкі, гранаты і наган. Ён падпольшчык, разносіць лістоўкі. Немцы прыходзяць, каб арыштаваць яго. Ён адстрэльваецца да апошняга. Але яго ўсё ж забіраюць, раненага. Яго б'юць, катуюць... Не, не, лепей смерць, чым нечакана наступным днём сустрэць, трапіць на вочы тых, бацькі і сына. Лепей смерць... Але чаму ён, Лецечка, абраў смерць, а гэты ў чорным, – жыццё? Чаму? Ці ёсць на гэтае «чаму» адказ?
– Як вы ўяўлялі сабе сваё далейшае жыццё? – вось яно, яго, Лецечкава, пытанне.
– У душы я быў адзін. Але форма прадстаўляла мяне другім. Я быў ужо ў другой шкуры, у другой форме.
Не той адказ, не той. Гэта пасля ўжо форма, пасля форма, а да яе?
– Што вы адчувалі, калі ішлі на здраду? Нас не цікавіць, што вы перажывалі, мы пытаем: што вы перажывалі?
– Я хацеў выжыць, выжыць любой цаной.
– Дзеля чаго?
– Фізічная патрэбнасць жыць.
Вось яно, вось – «фізічная патрэбнасць жыць», гранічна дакладна фармулюе свае адчуванні чалавек у чорным. Фізічная патрэбнасць жыць, ці, іншымі словамі, жывёльная прага жыцця. У хаце з зачыненымі аканіцамі, у нары, у воўчым логавішчы, у будцы сабачай, у сабачай шкуры, у шкуры вужакі, гадзюкі, у адзіноце, страху – усё роўна жыць. «Баіцца чалавек памерці чалавекам – памірае сабакам...»
– А ці думалі вы аб тым, што ваш брат у Чырвонай Арміі, бацька забіты кулакамі?
– Думаў, але дзейнічаў па-іншаму, так атрымоўвалася...
– Ваша замілаванасць да жывёл, ваша схільнасць да музыкі?
– Гэта ўсё было забыта.
– Ваша духоўнае жыццё, чым яно напаўнялася?
– Крывёю. Мне страшна. Жах які...
– Зараз вам страшна?
– Зараз і тады, заўсёды.
– Чаго вам страшна, страшна пазбавіцца жыцця?
– Усяго, усяго мне страшна. Жах які... Мне не верыцца, што гэта я...
– Не бойцеся, не палохайцеся сябе, унтэр-капрал зондэркаманды 7 «А». Вы не жахаліся, расстрэльваючы і палячы жыўцом дзяцей, старых, жанчын. За гэта вам і прысвоілі званне, унтэр-капрал. За што вы расстрэльвалі, забівалі, палілі ні ў чым не вінаватых, нішчылі савецкіх людзей?
– За тое, што яны савецкія людзі, за тое, што яны патрыёты сваёй Радзімы.
– Гэта як разумець? Вы ўжо помсцілі і за сваю здраду?
– Так, так гэта і трэба разумець.
– У вас была яшчэ магчымасць уцячы з СД, калі ўжо былі без аховы, калі вашы рукі былі яшчэ не так у крыві. Савецкая Армія была ўжо на подступах да вашага горада. Чаму вы не ўцякалі?
– Не зарыентаваўся...
Нават бывалага суддзю скаланула ад гэтага шчырага, непрыхавана-жывёльнага «не зарыентаваўся», скалануўся і Лецечка, але зусім па іншай прычыне, ад радасці, што той, за бар'ерам, не зарыентаваўся. Зарыентуйся ён, хто яго ведае, мог бы перажыць і Лецечку. Перажыў бы, маючы такую заалагічна-фізічную патрэбу жыць. Вось ён стаіць за бар'ерам, дагледжаны, да сіняга паголены, без адзінай зморшчынкі на твары, трэніраванае, як адлітае з металу, цела спартсмена. Жыў бы, хадзіў сабе, як бомба, нашпігаваная толам, чакаў бы свайго часу, калі можна грымнуць, выбухнуць, не тоячыся, на ўсю моц, поўным зарадам. А цяпер ужо не выбухне. Старая – смерць чакае яго за гэтымі сценамі. Яна не ўпусціць яго.