Panjo tradormis tiun nokton en mia ĉambro; post ol mi kulpis misagon tiel grandan, ke mi atendis senindulgan forpelon el la hejmo, miaj gepatroj cedis al mi pli multe, ol mi ricevus de ili rekompence de laŭdinda faro. Eĉ en la tempo, kiam ĝi en formo de tia graco montriĝis, la sinteno de mia patro al mi konservis sian arbitrecon, sian preteratenton al merito, kiu estis konstanta, kaj kiu ŝuldiĝis al tio, ke ĝin gvidis ordinare ne antaŭpensita plano, sed cirkonstanca konveno. Povas esti ke tio, kion mi juĝis severa, kiam ekzemple li ordonis mian enlitiĝon, severa malpli estis, ol la decidoj de mia patrino aŭ avino, ĉar lia spirito, kiu en multaj aspektoj pli diversis de mia ol la patrina kaj avina, kredeble ĝis tiam ne divenis, kiom granda estis mia vespera malfeliĉo, dum panjo kaj avinjo tion bone sciis; sed ili min amis, kaj tial ne konsentis ŝpari al mi tiun suferon, ili deziris instrui al mi ĝian mastradon por ke mia nervemo malgrandiĝu, ke mia volemo fortiĝu. La tenereco de mia patro al mi estis alikvalita, kaj mi dubas, ke li kuraĝus je same granda firmeco: tiu-foje li komprenis, ke mi malĝojas, li diris al mia patrino: „iru kaj konsolu lin”. Panjo do restis tiunokte en mia ĉambro kaj por ke ne difektiĝu pro pento tiuj horoj finfine tiom aliaj ol mi povis atendi, kiam Franciska, komprenante, ke la situacio estas malordinara, kaj vidante panjon ĉe mi sidanta, mian manon tenanta, miajn larmojn sen riproĉoj toleranta, demandis:
— „Sinjorino, kial do la juna sinjoro tiom ploras?”
panjo respondis:
— „Li ne scias mem, Franciska, li estas streĉita; rapide pretigu la grandan liton kaj mem supreniru por dormi.”
Unuafoje do mian malĝojon oni ne rigardis puninda kulpo, sed ĵus oficiale agnoskita, kontraŭvola malsano, nerva stato, pri kiu mi ne respondecis; estis al mi faciligo, ke mi ne plu devis enmiksi skrupulojn en la amarecon de larmoj; mi nun ploris rajte, senpeke. Mi ankaŭ ne malmulte fieris rilate al Franciska pro ĉi tiu renverso de sorto, kiu – unu horon post kiam panjo rifuzis veni al mia ĉambro kaj malestime dirigis, ke mi dormu – al mi asignis rangon de plenkreskulo kaj subite spertigis ian puberecon de malĝojo, ian emancipiĝon de larmado. Mi devus pro tio feliĉi; tiel ne estis. Al mi ekŝajnis, ke mia patrino unuafoje antaŭ mi en maniero al ŝi probable dolora cedis, ke okazis unuafoje abdiko ŝiaparta pri la idealo, kiun ŝi deziris al mi, kaj ke ŝi – malgraŭ sia tuta braveco – agnoskis unuafojan malvenkon. Al mi ŝajnis, ke se mi male venkis, tion mi faris kontraŭ ŝi, ke al mi prosperis – kiel prosperus al malsano, ĉagrenoj aŭ aĝo – malfirmigi ŝian volon, cedigi ŝian prudenton, kaj ke ĉi tiu vespero malfermis epokon kaj estis memorinda kiel vespero de malbona tago. Se mi aŭdacus ankoraŭ, mi dirus al panjo: „ne, mi ne volas, vi ne dormu ĉi tie.” Sed mi sciis, ke praktika – laŭ la moda esprimo realisma – saĝo en ŝi moderigis la ardan idealismon hereditan de mia avino; mi sciis, ke nun ĉar la malbonago jam estis plenumita, ŝi prefere lasos al mi la trankviligan ĝuadon de ĝi kaj ne ĝenos mian patron. Ja la bela vizaĝo de mia patrino tiuvespere ankoraŭ june brilis, dum ŝi milde tenis miajn manojn kaj penis ĉesigi mian larmadon; sed mi ĝuste ricevis impreson, ke ĉio devus okazi alimaniere, ke ŝia kolero estus por mi preferinda al tiu ŝia nova mildeco, kiun mia junaĝo antaŭe ne spertis; mi ricevis impreson, ke mi ĵus per malpia mano al ŝi sekrete strekis unuan faldon en la animo kaj aperigis unuan blankan haron. Ĉi tiu penso duobligis miajn plorspasmojn, kaj mi vidis tiam ke panjo, kiu ĝis tiam neniam allasis sin al kunsenta tenereco al mi, subite simpatiis kun mia afekcio kaj provis sin deteni de plorado. Ŝi sentis, ke mi rimarkis tion, kaj ŝi do ridis:
— „Jen flavuleto mia, kanario mia, se vi daŭrigos, vi stultigos panjon same kiel vin mem. Pli bone – ĉar vi ne dormemas kaj ankaŭ panjo ne – ni ne daŭre streĉu la nervojn, ni komencu ion, ni prenu iun el viaj libroj.”
Sed en la ĉambro mi ne havis.
„Ĉu vi elreviĝos, se mi jam alportos la librojn, kiujn via avino volis donaci okaze de via nomfesto? Bone pripensu: ĉu vi ne malgajos, pro tio ke vi ne ricevos ilin postmorgaŭ?”
Male mi ĝojis pri tio kaj panjo iris kaj reportis stakon da libroj volvitan en papero, tra kiu mi travidis nur la malaltan kaj larĝan formaton, sed kiu jam – sub tiu unua, kiom ajn malpreciza kaj vualita ekstero – superis la krajonskatolon de novjara festo kaj la silkoraŭpojn de la antaŭa jaro. La libroj estis: ‚La Lageto de l' Diablo’, ‚Francisko Kampotrovito’, ‚Malgranda Fadeta’ kaj ‚La Sakflutistoj’. Mia avino – mi poste eksciis – elektis unue poeziaĵojn de Alfredo De Muse40, volumon de Ĵan-ĵako Rusoo41 kaj ‚Indiana’ 42, ĉar ŝi juĝis unuflanke, ke bagatelaj legaĵoj same malbonas kiel bombonoj aŭ dolĉaĵoj, kaj aliflanke ke la granda trablovo de geniaj verkoj la animon de eĉa infano influas ne pli danĝere kaj ne malpli viglige, ol lian korpon influas libera aero kaj forta vento. Sed mia patro preskaŭ nomis ŝin freneza, kiam li aŭdis, kiajn librojn ŝi volis al mi donaci, kaj ŝi do reiris mem al Ĵui-vicgrafo, al la librobutiko, por ke mi nepre havu donacon (estis sunarda tago kaj ŝi revenis tiom malvigligita, ke la kuracisto avertis mian patrinon, ke ŝi detenu ŝin de tiaj okazoj de laciĝo) kaj ŝi anstataŭe reportis la kvar kamparajn romanojn de Ĵorĵo Sand43. „Kara” ŝi komentis al mia patrino „mi ne tolerus, ke mi donus al ĉi tiu infano malbone verkitan libron”.
Efektive ŝi neniam konsentis al aĉeto de afero, kiu ne nutras la spiriton, precipe per la nutro, kiun provizas belaĵoj, instruantaj al homoj ke plezuron ili ĉasu alimaniere ol en kontentiĝo per komfortaĵoj kaj vantaĵoj. Kiam eĉ pro ia cirkonstanco ŝi donis tianoman utilan donacon – donacis ekzemple brakseĝon, manĝilojn, promenbastonon – ŝi elserĉis antikvajn pecojn, kvazaŭ ilia longa neuzateco forviŝus ilian utilon, kaj ili do pli taŭgus por rakonti la vivmanieron de estintaj homoj, ol por servi al la bezonoj de la nuna vivo. Ŝi volonte vidus en mia ĉambro fotografaĵojn de plej belaj monumentoj aŭ pejzaĝoj. Sed en la momento kiam ŝi estis ilin aĉetonta, kvankam la bildigita objekto efektive estis belaĵo, ŝi juĝis ke vulgareco kaj utileco tro grandas en ili pro la meĥanikeco de fotografia bildigo. Ŝi serĉis oblikvan manieron, ŝi penis eble ne tute forigi sed almenaŭ malgrandigi la komercan banalecon, laŭeble ŝanĝi ĝin kontraŭ belarteco, iel enŝovi plurajn artajn tavolojn: anstataŭ fotografaĵoj de la katedralo de Ŝartro44, de la fluantaj fontanoj en Sankluo45, de Vezuvio46, ŝi informiĝis de Svan, ĉu eble iu grava pentristo bildigis ilin, kaj pli volonte ŝi donacis al mi fotografaĵon de la ŝartra katedralo pentrita far Korot, de la sankluaj fontanoj far Huberto Rober47, de Vezuvio far Viliamo Turner48, kio donis plian gradon de arteco. Por la bilda prezento de verko aŭ de naturaĵo ŝi do eksigis la fotografiston favore al granda belartisto, sed oficon li rericevis por kopiado de la artista interpreto. Jam cediginte vulgarecon, mia avino plu agis, por ke ĝi retropeliĝu ankoraŭ pli malproksimen. Ŝi demandis al Svan, ĉu la verkon iu kopie gravuris, kaj se tiel okazis, ŝi preferis malnovan gravuraĵon, kiu eventuale havis kroman intereson, nome tiun, ke ĝi prezentas faman verkon en nuntempe ne plu ekzista stato, ekzemple la gravuraĵon de Rafaelo Morgen49 laŭ la ‚Lasta Vespermanĝo’50 far Leonardo da Vinĉi51 antaŭ ĝia difektado. Konfesinde tiu aparta kompreno de la arto de donacado ne ĉiam rezultis ege brile. La imago, kiun mi ricevis pri Venecio tra desegno far Ticiano52, laŭtradicie fone prezentanta la lagunon, certe estis malpli preciza, ol tiu, kiun havigus simplaj fotografaĵoj. La familio plu ne kalkulis – kalkulis nur mia praonklino kiam ŝi starigis akuzan akton kontraŭ mia avino – kiom da brakseĝoj de ŝi donacitaj al junaj gefianĉoj aŭ maljunaj geedzoj en la unua fojo, kiam iu pridonacito provis la meblon, sub la pezo de la provanto tuj disrompiĝis. Sed mia avino taksis malgrandanimaĵo, ke oni zorgas pri la solido de ligna konstruaĵo, sur kiu ankoraŭ distingiĝas florornamo, rideto, iafoje bele elpensita desegno el la pasinteco. Eĉ tiuj aranĝaĵoj en ili, kiuj respondis al ia uzo, ĉar ili bezoniĝis pro moro kiun nuntempuloj ne plu havas, ĉarmis ŝin, kiel ĉarmas malnovaj parolmanieroj, en kiuj rimarkiĝas vortfiguro, kiun en la nuntempa lingvo vualas delonga banaliĝo. Ĝuste la kamparaj romanoj de Ĵorĵo Sand, kiun ŝi donacis okaze de mia nomfesto, enhavis abunde – simile al malnovaj mebloj – arkaikajn esprimojn, en kiuj nun superregas metaforeco, kaj kiujn oni ankoraŭ aŭdas nur de kamparanoj. Tial mia avino aĉetis ĉi tiujn pli volonte ol aliajn, same kiel ŝi pli plezure luprenus domon kun gotika kolomboturo aŭ alia tiaspeca malnovaĵo, kiu favore inklinigas la animon, al ĝi sugestante sopiron al neeblaj tempovojaĝoj.