La reĝiniĝon de Estera bildigis (laŭlegende la vizaĝon de Aĥaŝveroŝ68 prezentante laŭ iu reĝo de Francio kaj tiun de Estera laŭ iu sinjorino De Germanto, al kiu tiu reĝo enamiĝis) du altvarpaj gobelenoj, al kiuj la koloroj, fandiĝante, aldonis propran esprimon, emfazon, prilumon: iom da rozkoloro ŝvebis ĉe la lipoj de Estera kaj trans la formo de ilia rando, la flavo de ŝia robo vastiĝis tiom mole, tiom grase, ke ĝi iamaniere solidiĝis kaj nete flugis en la cedanta aero; kaj la verdo de arboj, ankoraŭ intensa en la malsupra parto de la lana kaj silka pendaĵo, en la supra parto maldensiĝis, tiel ke super la malhelaj trunkoj aperis pli pale la altaj, flaviĝintaj, oreskaj branĉoj, kvazaŭ duone forlumataj de abrupta, oblikva radiado de nevidebla suno. Ĉio ĉi kaj plie la multekostaĵoj konfiditaj al la preĝejo fare de homoj, kiuj por mi estis legenduloj (la ora kruco, kiun laŭdire prilaboris Sankta Eligio69 kaj donacis Dagoberto70, la tombo de filoj de Ludoviko la Germana71 el porfiro kaj kupro inkrustitaj per emajlo), pro kiuj mi kuniris la vojon al niaj seĝoj kun impreso, ke mi estas en valo ofte vizitata de feoj, kie kamparano mire vidas en roko, en arbo, en marĉeto postsignojn de ilia supernaturaj venoj, ĉio ĉi kaŭzis, ke mi rigardis ĝin io tre malsama ol la tuta urbo: konstruaĵo por tiel diri en kvardimensia spaco – tempo estis la kvara dimensio – pelanta tra jarcentoj sian navon, kiu de arkaĵo al arkaĵo, de flanka altarejo al flanka altarejo, sukcese transpasis ne nur kelkajn metrojn, sed sinsekvajn epokojn, el kiuj ĝi venke konserviĝis; kaŝante la krudan, sovaĝan 11an jarcenton ene de siaj muroj, el kiuj ĉi tiu aperigis siajn pezajn arkojn ŝtopitajn de ŝtonpecoj nur en la profunda breĉo, kiun apud la pordego faris la ŝtuparo de la sonorilturo, kaj eĉ en tiu loko vualate de elegantaj gotikaj arkaĵoj, kiuj kokete kuniĝis antaŭ ĝi, kiel pli aĝaj fratinoj kaŝus de fremduloj, ridete ĉirkaŭante lin, junan, tro malĝentilan, murmuran kaj misvestitan fraton; starigante direkte al la ĉielo, super la placo, sian turon, kiu vidis kaj eble enreve ankoraŭ vidas Sanktan Luizon; kaj profundiĝante per sia kripto en merovidan nokton, tra kiu blinde-palpe, sub malluma, multe-ripa volbo simila al membrano de grandega ŝtona vesperto, gvidis nin Teodoro kaj lia fratino kaj al ni prilumis per kandellumo la tombon de filineto de Sigeberto72, sur kiu profunda kavaĵo – simila al fosilia enpremo – estiĝis laŭlegende „de kristala lampo, kiu en la vespero, kiam oni murdis la frankan reĝidinon, memmove disiĝis de la oraj ĉenoj, de kiuj ĝi pendis en la loko de la nuna apsido, kaj, ne rompante sian kristalan ŝelon, ne estingante sian flamon, eniĝis en la ŝtonplaton kvazaŭ en cedeman molaĵon”.
Kion pri la apsido de la kombrea preĝejo mi diru? Ĝi estis tiom kruda, artan belecon kaj entutan religian inspiron ĝi tiom klare malhavis! Ekstere, ĉar la vojkruco ĉe kiu ĝi staris kuŝis pli malalte, ĝia kruda muro elstaris sur ne glatigita, eĝoplena ŝtonbloka fundamento, kiu ne konvenis al religia konstruaĵo, la fenestroj estis tro alte metitaj kaj la tuto sume aspektis pli mallibereje ol preĝeje. Kaj poste, kiam mi memoris ĉiujn admirindajn apsidojn, kiujn mi intertempe vidis, mi ne aŭdacis kompari kun ili la apsidon de Kombreo. Nur ke foje, enirante provincan strateton, mi ekvidis ĉe kuniĝo de tri stratetoj altan kaj malbelan muron, kun tre alte metitaj fenestroj kaj kun la sama malsimetrio kiel en Kombreo. Mi tiam ne pezis, kiel en Ŝartro aŭ en Remso73, kiom forte ĝi esprimis religian senton, sed mi pretervole ekkriis: „preĝejo!”.
La preĝejo! ...familiara... en la strato Sankta-Hilario, kie estis ĝia norda enirejo, ĝi apudis du najbarajn konstruaĵojn, nome la apotekon de sinjoro Rapen kaj la domon de sinjorino Labirdo, kun kiuj ĝi senpere kuntuŝiĝis; simpla ano de Kombreo, kiu ricevus numeron, se numerojn havus domoj en la stratoj de la urbo, kaj ĉe kiu la leterportisto devus halti en sia matena rondiro, post vizito de la apoteko kaj antaŭ eniro ĉe sinjorino Labirdo – kaj tamen restis inter ĝi kaj ĉio alia limo, kiun mia spirito neniam sukcesis nuligi. Kvankam sinjorino Labirdo kreskigis pende ĉe siaj fenestroj fuksiojn, kiuj malice ĉien dissendis siajn tigojn kaj blinde alpuŝis siajn kapojn, kaj kies floroj, kiam iliaj petioloj sufiĉe longiĝis, volonte malvarmigis siajn viole kongestajn vangojn ĉe la malhela fasado de l' preĝejo, tiuj fuksioj per tio ne iĝis al mi sanktaj; inter la floroj kaj la nigra ŝtono, al kiu ili alvangiĝis, miaj okuloj interspacon ne vidis, sed mia animo sentis profundegon.
De tre malproksime oni rimarkis la sonorilturon de la preĝejo Sankta-Hilario, kiu sian ne miskoneblan formon pintigis sur la horizonto, ĉe kiu Kombreo mem ankoraŭ ne vidiĝis; Kiam de la trajno, kiu en la postpaska semajno nin veturigis de Parizo tien, mia patro distingis ĝin, alterne glitanta laŭ la diversaj sulkoj de la ĉielo, kuriganta al ĉiuj anguloj sian etan ventokokon, li diris: „nu bone, prenu la kovrilojn, ni baldaŭ alvenos!”. Kaj en iu el la plej vastaj promenoj, kiujn ni faris ĉirkaŭ Kombreo, estis loko, kie la mallarĝa vojo subite atingis tre vastan terplataĵon, kiun horizonte limis malregulaj arbaroj, super kio elstaris nur la akra pinto de la turo de la preĝejo – tiom maldika, tiom rozkolora ĝi estis, ke ĝi ŝajnis surstrekita sur la ĉielo fare de ungo, kiu volis aldoni al tiu pejzaĝo, al tiu nur natura vidaĵo, ĉi etan artaĵon, ĉi ununuran homfaritan markon. Kiam oni proksimiĝis kaj ekvidis la ruinon de la dua, kvarangula kaj duondetruita turo, kiu apude postrestis malpli alte, iĝis okulfrapa precipe la malhela ruĝeska koloro de ĝiaj ŝtonoj; kaj en nebula aŭtuna mateno ĝi aspektis, starante super la ŝtormonuba violkoloro de vinberĝardenoj, kiel purpura ruino preskaŭ samtona kun ampelopso.
Ofte sur la placo, kiam ni revenis, la avino min haltigis, por ke mi observu ĝin. El ĝiaj tur-fenestroj, kiuj duope viciĝis en sinsekvaj altoj, laŭ la originala kaj ĝusta proporcio de grandecoj, kiu ne nur al homaj vizaĝoj belecon kaj indecon donas, ĝi periode ellasis, elsemis grupon de korvoj, kiu dum momento cirkle flugis kun blekoj, kvazaŭ la antikva ŝtonaĵo, kiu indiferente permesis ilian petoladon kaj ŝajne ne atentis ilin, subite iĝinte neloĝebla kaj ilin provizinte per senĉesa moviĝemo, ilin forbatus kaj elpelus. Poste, striinte en multaj direktoj la violtonan veluron de la vespera aero, ili subite trankviliĝis kaj resorbiĝis en la turon – antaŭe misaŭgura kaj nun akceptema – eksidante tie kaj ĉi tie, ŝajne senmovaj, sed eble bekkaptante ian insekton ĉe la pinto de flanktureto, kiel mevo en fiŝkaptista okupo sidas senmove sur la eĝo de ondo. Mia avino – mem ne tro sciante la kialon – trovis, ke la turo de Sankta-Hilario senas je vulgareco, je aroganto, je malgrandanimeco, pro sama kaŭzo, kial ŝi ŝatis kaj juĝis plenaj je bonefika influo ankaŭ la naturon, kiam homa agado ne malgrandigas ĝin – kiel faris la ĝardenisto de l' praonklino – kaj la geniajn verkojn. Kaj efektive ĉiu ekvidata parto de la preĝejo distingiĝis de ajna alia konstruaĵo pro ia sento, kiu ĝin trapenetris, sed eminente estis la turo, kiu ŝajnis la centro de tiu memkonscio, kiu asertis ian propran kaj respondecan ekziston. Ĝi estis la porparolanto de la konstruaĵo. Al mi ŝajnas, ke mia avino konfuze trovis en la sonorilturo de Kombreo tion, kion ŝi super ĉio taksis grava, nome naturecon kaj malvulgarecon. Spite al nekono de arkitekturo, ŝi diris: