La obskura malvarmeto de mia ĉambro al la ekstere reganta rekta sunlumo rilatis, kiel ombro al radio, alivorte same lumis kiel ĝi, kaj ĝi al mia fantazio proponis la ĉiumedian spektaĵon de somero, kiun miaj sentumoj dum promeno nur parton post parto ĝuus; ĝi tiel akordis kun mia ripozado, kiu – dank' al la aventuroj rakontitaj de la libroj, kiuj ĝin afekciis – eltenis, kiel la ripozo de mano senmove pendanta en fluanta akvo, la albatiĝon kaj la kirlojn de torento da agadoj.
Sed mia avino, eĉ se la tro varma vetero turniĝis al pluveco, se ŝtorma aŭ eĉ nur pasema pluvo aperis, venis kaj petegis, ke mi eliru. Mi ne volis rezigni je plua legado, sed almenaŭ daŭrigis ĝin en la ĝardeno sub la hipokaŝtanarbo en eta barako el kanvaso kaj tolo, funde de kiu mi sidis, kredante, ke mi tiel kaŝiĝas de la alrigardoj de eventualaj gastoj de miaj gepatroj.
Kaj mia animo – ĉu ne? – estis kiel iaspeca sankta kaverno, funde de kiu mi restadis, eĉ kiam mi rigardis al eksteraj okazaĵoj. Vidante iun objekton de la mondo, la konscio, ke mi estas ĝin vidanta, staris inter ĝi kaj mi, ĝin borderis per maldika spirita rando, pro kiu mi ne povis rekte tuŝi ĝian substancon; ĝi por tiel diri dissolviĝis antaŭ ol mi ĝin kontaktis, kiel ardaĵo proksimigate al malsekaĵo ne tuŝas ĝian humidecon, ĉar ĝin antaŭgardas vaporiga ĉirkaŭspaco. Tra la siaspeca multetona ekrano el diversaj animstatoj, kiun dum la legado disfaldis samtempe mia konscio, kiuj rangis de la plej profunde en mi kaŝitaj aspiroj ĝis la tute ekstera vido de la horizonto, kiun mi okule tuŝis funde de la ĝardeno, tio, kio unue en mi plej intimis kaj rolis kiel senpaŭze antaŭenira, ĉiorega gvidilo estis mia fido je la filozofia valoro, je la beleco de la libro, kiun mi estis leganta, kaj mia deziro al mi proprigi ĉi tiujn ĝiajn kvalitojn, kia ajn ĝi estis. Ĉar ne hazarde mi aĉetis ĝin en Kombreo, ĝin ekvidinte en la ĉiovendejo Boranĵo – kiu tro malproksimis de la hejmo, pro kio Franciska al ĝi ordinare ne iris kiel al tiu de Teodoro, sed kiu havis pli vastan sortimenton de skribiloj kaj libroj – tenatan de ŝnuroj ie en la mozaiko de broŝuroj kaj periodaĵoj kiu kovris la du klapojn de ĝia pordo, pli mistera, pli densa je pensoj ol la pordego de preĝejo, sed tial aĉetis, ĉar mi rekonis ĝin kiel ekzempleron de verko laŭde menciita de iu instruisto aŭ kunlernanto, kiu tiutempe al mi ŝajnis konanto de la sekreto de la duone antaŭsentataj, duone nekompreneblaj vero kaj belo, kies ekkonon estis la nebula sed konstanta aspiro de mia animo..
Krom tiu kerna fido, kiu dum la legado senĉese eliradis de mia memo en la eksteran mondon serĉe al la vero, ankaŭ vigliĝis afekcioj kaŭzitaj de la agadoj, en kiuj mi partoprenadis – ja tiujn posttagmezojn plenigis pli multaj dramaj okazaĵoj, ol ordinare troveblas en ies tuta vivo. Ĉi tiuj estis la eventoj okazantaj en la legata libro; vere estas, ke la personoj, kiujn ili trafis ne estis realaj, kiel diris Franciska. Sed ĉiuj sentoj, kiujn en homo instigas la ĝojo aŭ misfortuno de reala persono, formiĝas per la efiko de imago pri tiu ĝojo aŭ misfortuno; la lerto de la unua romanisto konsistis en la kompreno de tio, ke por la funkciado de emocioj, imago estas la sola necesa elemento kaj ke sekve simpligo per radikala forigo de la realaj personoj estos epokfara plibonigo de la procedo. Realan estulon, kiom ajn profunde oni kunsentas kun ĝi, plimulte perceptas oniaj sensoj, kaj do ĝi restas netravidebla, prezentas kvazaŭ embarasan pezon, kiun onia sentopovo neniam levos. Ĉu ĝin trafas malfeliĉo? do nur en eta parto de la tuteca bildo, kiun oni havas pri ĝi, tio afekcias; kaj eĉ – nur en parto de la tuteca bildo, kiun ĝi havas pri si, ĝin mem tio afekcias. La romanisto eltrovis la ideon, anstataŭigi la elementojn nekoneblajn de spirito per egala kvanto de elementoj nemateriaj, tio estas spirite koneblaj. Post tio ne plu gravas, ĉu la agoj, ĉu la afekcioj de tiuj novspecaj estuloj al leganto ŝajnas veraj aŭ ne, ĉar li ensorbis ilin, ĉar en li ili okazas, ĉar ili regas – dum li fervore turnas la foliojn de la libro – la ritmon de lia spirado kaj la intenson de lia rigardo. Kaj post ol la romanisto lin kondukis al tiu stato, en kiu kiel en ĉiuj nur enanimaj statoj la forto de ĉiu emocio multobliĝas, en kiu la libro lin afekcias kiel afekcias sonĝo – sonĝo tamen pli klara ol tiuj, kiujn oni havas dum dormo kaj kiun oni memoros pli longe – tiam li tumultigas en la leganto ene de unu horo ĉiujn imageblajn feliĉojn kaj malfeliĉojn, el kiuj ĉi tiu spertus en la vivo malgrandan sortimenton en la daŭro de pluraj jaroj, kaj el kiuj la plej intensajn li simple ne sentus, pro tio ke la malrapido de ilia okazado igas ilin nerimarkeblaj. (Tiele ŝanĝiĝas en la vivo la koro de ni, homoj, kaj plej granda doloro tio estas – sed ĝin ni spertas nur per legado, per imagado: en la realo ĝi ŝanĝiĝas kiel iuj naturaj okazaĵoj plenumiĝas, sufiĉe malrapide por ke ni vidu sinsekve ĉiun ĝian apartan staton, tamen ne ricevante la senton de la ŝanĝiĝo mem.)
Malpli intime en mia korpo, ol la vivo de fikciaj personoj, aperis duonprojekcie antaŭ mi la pejzaĝo de la libra agado, kaj ĝi mian animon multe pli vaste influis, ol la alia pejzaĝo, nome tiu, kiun mi vidis, kiam mi delevis miajn okulojn de la libro. Efektive dum du somerumadoj, en la varmeco de la kombrea ĝardeno mi pro la tiam legata libro sopiris al montara kaj rivera lando, en kiu mi vidus multajn segejojn, kie lignaĵoj en klara akvo, sub akvokresoj putradus; nemalproksime laŭ muretoj plantoj kreskus kaj florus per ruĝecaj kaj violecaj floraroj. Kaj la revo pri min amanta virino, kiu ĉiam enestis mian pensadon, en tiuj someroj penetriĝis de la malvarmeto de fluaj riveroj; kaj kia ajn estis la virino, kiun mi fantaziis, ruĝecaj kaj violecaj floraroj ambaŭflanke akompanis ŝin kiel necesaj kunharmoniaj koloroj.
Tiel okazis ne nur pro tio, ke revatan bildon ĉiam signas, ornamas, spegule prilumas alidevenaj koloroj, kiuj ŝance ĝin ĉirkaŭas dum la revadoj; la pejzaĝoj de legataj libroj fakte ne estis en mia imago pejzaĝoj pli vigle bildigataj, ol tiuj, kiujn al miaj okuloj prezentis Kombreo, sed ili estis de sama speco. Pro ilia elektado fare de la aŭtoro, pro la fido kun kiu mia penso iris renkonte al lia voĉo kiel al revelacio, ili ŝajnis al mi – kontraste kun la impreso ricevata de la ĉirkaŭa lando kaj precipe de nia ĝardeno, maleminenta aranĝo de norma fantazio ĝardenista, kiun mia avino malestimis – aŭtenta, aparte studinda kaj esplorinda parto de la naturo mem.
Se miaj gepatroj al mi permesus, en la tempo kiam mi legadis libron, vojaĝon al la regiono kiun ĝi priskribis, mi tiam kredus, ke mi nesubtakseble progresis al ekkono de la vero. Estas vere, ke sento de ĉiama envolviteco fare de la propra animo konstantas, sed ĝi tamen ne sentiĝas kiel senmova malliberejo, ĝi male kvazaŭ kuntiras onin en konstantan sinĵeton por ĝin transpasi, por atingi la eksteran mondon, kun iaspeca disreviĝo pro senĉesa aŭdo de ĉiam sama ĉirkaŭa sono, kiu ne eĥas ian eksteraĵon, sed kuntremas kun interna vibro. Oni serĉas en aĵoj – kaj tio igas ilin pli valoraj – la spegulbildon, kiun la propra animo lumĵetis sur ilin; oni seniluziiĝas pro la konstato, ke ili en la naturo ŝajne malhavas la ĉarmon, kiun ili en nia pensado antaŭe ricevis de najbaraj ideoj; iafoje oni direktas la tutan forton de ĉi tiu animo al la necesaj lerto kaj brilo kiuj influos kunhomojn, sed oni ja sentas, ke ili staras ekstere, ke ilin oni neniam vere tuŝos. Tiel do, fantaziante ĉirkaŭ la amata ino ĉiam tiujn lokojn, kiujn mi tiutempe plej aspiris, dezirante, ke ŝi montru al mi la vojon, al mi malfermu la eniron de nova mondo, mi ne agis laŭ ia ŝanca ide-asocio; ne, male miaj priamaj kaj privojaĝaj revoj estis nur momentoj – kiujn mi nun analize disigas kvazaŭ mi prezentus sekcojn en diversaj altoj de iriza kaj ŝajne senmova akvoŝpruco – ene de unu nedeturnebla impeto de mia plena vivdeziro.