Kaj fine, daŭre observante la vojon de interno al ekstero de samtempaj, kunestaj animstatoj miaj, kaj antaŭ ol mi observos la realan medion ilin ĉirkaŭantan, mi ĝuas alispecajn komfortojn: la oportunan sidadon, la bonan odoron de l' aero, la senĝenecon de soleco, sen vizitoj; kaj kiam el la turo de preĝejo Sankta-Hilario iun el la horoj de la tago oni prisonorigas, mi vidis, kiel forfalas unuope la konsumitaj eroj de la posttagmezo, ĝis mi aŭdis la lastan baton kaj povis elnombri la sumon, post kio la longa silenta sekvo ŝajne markis sur la blua ĉielo la komencon de la restanta parto al mi alcedita por plua legado, en atendo de la bona manĝo, kiun Franciska estis preparanta, kiu min refortigos post la laciĝo ricevita dumlege de la libro de la sekvado de ĝia heroo.
Kaj je ĉiu horo ŝajnis al mi, ke la antaŭa sonoris nur malmultajn minutojn pli frue. La nova ĵus enskribiĝis apude de ĝi kaj mi ne povis kredi, ke sesdek minutoj havis sufiĉan spacon ene de la blua arkaĵeto, kiun limis iliaj du oraj markoj. Iafoje tiu tro frue venanta horo nombris eĉ du pliajn batojn, ol la antaŭa; iun sonoradon mi do preteraŭdis, io okazis kaj por mi ĝi ne okazis; la absorbo de legado pro magia efiko komparebla al profunda dormo trompe fatamorganis miajn orelojn kaj forviŝis de sur la lazura fono de l' silento la oran sonorilon. Belaj dimanĉaj posttagmezoj sub la hipokaŝtanarbo en la kombrea ĝardeno, de mi tute senigitaj je la banalaĉaj okazoj de mia propra ekzisto kaj anstataŭe provizitaj je vivo de aventuroj kaj strangaj aspiroj en multerivera lando! vi tiun alian vivon ankoraŭ eĥas, kiam mi memoras vin, kaj vi ja ĝin entenas, ĉar vi ĝin iom post iom ĉirkaŭringis kaj enkaptis – dum mi antaŭeniris en mia legado kaj dum malpliiĝis la taga varmeco – en la sinsekva, malrapide ŝanĝiĝanta, foliarplena kristalo de viaj silentaj, sonoraj, odoraj kaj tralumataj horoj.
Okazis ankaŭ jen kaj jen, ke el mia legado jam meze de la posttagmezo min vekis, freneze kurante, la filino de la ĝardenisto, preteran oranĝarbon renversante, al si fingron entranĉante aŭ denton breĉante, kun krioj: „ili venas, ili venas!” por ke mi kaj Franciska alkuru kaj nepre vidu la tutan spektaĵon. Tio okazis en tagoj, kiam soldataro por lokaj ekzercoj, ordinare tra la strato Sankta-Hildegarda, trairis Kombreon. Dum nia servistaro ekster la pordega krado vice sidante sur seĝoj rigardis la dimanĉajn promenantojn kaj de ili sin vidigis, subite la filino de la ĝardenisto tra fendo inter du malproksimaj domoj en la avenuo de la Stacidomo ekvidis la brilon de kaskoj. La servistoj haste endomiĝis kun la seĝoj, ĉar kiam la kirasuloj93 marŝis tra la strato Sankta-Hildegarda, ili plenigis ĝian tutan larĝon kaj la galopaj ĉevaloj pasis preskaŭ tuŝe ĉe la domoj, merge kovrante la trotuarojn, kiel ŝvela torento kovras bordojn, kiuj tro mallarĝe tenas fluejon.
— „Kompatinduloj” diris Franciska kiu, apenaŭ atinginte la pordegon, jam priploris ilin, „kompatindaj junuloj, kiujn morto forfalĉos kiel herbejon. Je la nura penso mi ricevas ŝokon” ŝi aldiris, al la koro premante manon tie, kie ŝin la ŝoko trafis.
— „Estas bele, ĉu ne sinjorino Franciska? vidi tiujn junulojn, kiuj sian vivon malestimas” diris la ĝardenisto por incitado.
Ne vane li parolis:
— „Sian vivon malestimas, ĉu? Kion do oni estimu, ĉu ne ĝuste la vivon, kiu estas la sola donaco, kiun kara Dio donacas ne dufoje. Je ĉielo, ve! tamen estas vere, ke ili malestimas ĝin! Mi vidis en jaro 1870a; en tiuj teruraj militoj ili ne plu timas morton. Ili estas iaspecaj frenezuloj, ili ne pli valoras, ol la ŝnuro per kiu oni pendumus ilin, homoj ili ne plu estas, sed leonoj.” (Laŭ Franciska la samrangigo de homo kun leono – la vorton ŝi cetere elparolis liono – neniel estis laŭda.)
La strato Sankta-Hildegarda forturniĝis je mallonga distanco, tiel ke oni ne vidis malproksimen – nur tra la fendo inter du domoj de la avenuo de la Stacidomo oni ankoraŭ distingis pluajn kaskojn kurantajn kaj brilantajn en sunlumo. La ĝardenisto scivolis, ĉu ankoraŭ multaj venos, kaj li soifis pro la forta suno. Tiam lia filino kvazaŭ el sieĝata fortikaĵo ekkuris kontraŭatake, atingis la stratangulon, kaj centfoje evitinte pereon, revenis kun karafo de gliciriz-akvo kaj sciigo, ke da ili estis almenaŭ unu milo seninterrompe venantaj el la direkto de Tiberzio kaj Mezeglizo. Franciska kaj la ĝardenisto, repaciĝinte, babilis pri la ĝusta sinteno okaze de milito:
— „Vidu, Franciska,” diris la ĝardenisto „revolucio estas pli bona, ĉar kiam oni deklaras ĝin, iras nur tiuj, kiuj volas iri.”
— „Ha, almenaŭ tion mi komprenas, estas pli sincere.”
La ĝardenisto kredis, ke en okazo de militdeklaro oni senfunkciigas ĉiujn fervojojn.
— „Ne mirige – por ke homoj ne forkuru” komentis Franciska.
Kaj rediris la ĝardenisto:
— „Ha, lertuloj ili estas!”
ĉar li ne akceptis alian opinion pri milito, ol ke ĝi estas ia malica trompo de la ŝtato kontraŭ la popolo, kaj ke se homoj povus elekti, ĉiu forkurus propraflanken.
Sed Franciska haste reiris al mia onklino, mi reiris al mia libro, kaj la servistaro residiĝis antaŭ la kradopordo kaj rigardis, kiel post paso de la soldatoj polvo kaj agitiĝo falas. La trankvilo jam delonge revenis kaj neordinara amaso da promenantoj ankoraŭ plenigis la stratojn de Kombreo. Kaj antaŭ ĉiu domo – eĉ antaŭ tiuj, kie tiel agi ne estis kutime – servistoj aŭ eĉ mastroj sidis kaj rigardis, la sojlon festonante per fantaziforma kaj malhela randaĵo, kiel alga kaj konka punto, kiun fluso sur bordo lasas, postkiam ĝi retrofluis.
Krom en tiaj tagoj mi povis kutime – male – legi en trankvilo. Sed la rompo kaj la komento, kiujn okaze de vizito foje faris Svan ene de mia legado de verko de aŭtoro plene nova al mi, nome Bergoto, havis kiel sekvon, ke ekde tiam kaj por longa tempo ne plu antaŭ muro ornamita de violecaj florgrapoloj, sed sur tute alia fono, antaŭ la pordego de gotika preĝejo kontrastiĝis la bildo de iu el la virinoj, pri kiuj mi revis.
Pri Bergoto mi estis unuafoje aŭdinta de unu pli aĝa kunlernanto, al kiu mi havis grandan admiron, nome Bloĥ. Aŭdante mian konfeson pri admiro al ‚Oktobra Nokto’ li estis kun trumpeta bruo rideginta kaj dirinta:
— „Ne allasu vin al tia malnobla inklino al sinjoro De Muse. Li estas tre malutila ulo kaj sufiĉe granda krudulo. Mi tamen agnosku ke li, kaj sammaniere Ĵano Rasin94, faris en sia vivo po unu iom belritman verson, kiu havas tiun econ – laŭ mi la plej gravan kvaliton – ke signifon ĝi tute malhavas. Ili tekstas respektive: ‚Oloosono blanka kaj Kamiro blanka’ kaj ‚filino de Minoo kaj de Pazifae’95. Pri ĉi tiuj eroj, kiuj parte senkulpigas tiujn du friponojn, atentigis min artikolo de mia tre kara, al senmortaj dioj agrabla majstro, patrego Lekonto96. Ĉar ni pri beletro parolas – jen, vidu ĉi tiun libron, por ĝi mi nun ne havas tempon, sed ĝin laŭdire rekomendas la granda majstro. Laŭ iuj atestoj li rigardas la aŭtoron, nome Bergoton, kiel tre subtilan ulon; kaj kvankam li montriĝas iafoje nekompreneble indulgema, lia diro estas por mi kvazaŭ delfa orakolo. Do legu ĉi tiun lirikan prozaĵon, kaj se la grandega ritmofaranto kiu verkis ‚Bhagavat'-on kaj ‚La Leporhundon de Magnus’97 parolis veron, je Apolo! vi ĝuos, kara majstro, la nektaran ĝojon de Olimpo.”