Mi neniel estis la sola admiranto de Bergoto. Li estis ankaŭ la plej ŝatata verkisto de tre beletrema sinjorino, kiu amikis kun mia patrino; por ellegi lian laste eldonitan libron, doktoro Del Bulbon atendigis la konsultantojn; kaj de lia kabineto, de parko proksima al Kombreo, elflugis la unuaj semoj de tiu estimo de Bergoto, kiu tiam estis malofta kreskaĵo sed nun universale konatas, kaj de kiu oni trovas ĉie en Eŭropo, en Ameriko, eĉ en malgrandaj vilaĝoj la idean kaj komunan floron. Kion la amiko de mia patrino kaj laŭdire doktoro Del Bulbon same kiel mi precipe ŝatis en la bergotaj verkoj, tio estis tiu sama melodia fluo, tiuj eksmodaj esprimoj, ankaŭ aliaj tre simplaj kaj ordinaraj, sed kiujn li metis en tiaj lokoj, en tia prilumo, ke ili sentigis propran liaflankan guston, kaj ankaŭ en malgajaj partoj ia abrupteco, ia preskaŭ graka sonoro. Probable li mem konsciis, ke precipe tiuj ecoj de liaj verkoj plaĉis al legantoj. Ĉar en sekvaj libroj, trovante ian gravan veraĵon, eldirinte la nomon de fama katedralo, li paŭzigis la rakonton kaj per alvoko, alparolo, ia longa preĝo li ellasis tiujn lirikaĵojn, kiuj en pli fruaj liaj verkoj restis en la limoj de lia proza stilo, aperis nur en ondado de la supraĵo, tiutempe eble pli milde, pli harmonie pro vualiteco, kaj al kies murmuro oni ne povis asigni precizajn komenciĝon kaj finon. En tiuj teksteroj li videble trovis kontenton, kaj ili estis niaj plej ŝatataj. Miaflanke mi parkeris ilin. Mia plezuro malpliiĝis, kiam li renodis la fadenon de la rakonto. Ĉiufoje kiam li priparolis ion, kies belon mi ĝis tiam ne rimarkis – pin-arbarojn, hajlojn, la preĝejon Nia-Sinjorino en Parizo104, la teatraĵojn ‚Atalia’ aŭ ‚Fedra’105 – li per ia bildo, per ia vortfiguro subite ĝin disbriligis ĝis antaŭ min. Tial mi sentis, ke multajn partojn de la universo mia stumpaj sentumoj ne distingus, se li ne proksimigus ilin al mi, kaj mi deziregis opinion aŭ metaforon de li pri ĉio ajn, precipe pri la aferoj, kiujn mi mem probable iam vidos, kaj inter ĉi tiuj aparte pri antikvaj franciaj monumentoj kaj marbordaj pejzaĝoj, ĉar ilia insista menciado en liaj libroj pruvis, ke li konsideris ilin signifoplenaj kaj belaj. Bedaŭrinde mi konis liajn opiniojn pri tre malmultaj temoj. Mi plene kredis, ke ili nepre estis aliaj, ol la miaj, ĉar ili venis de nekonata, supera mondo, al kiu mi deziris leviĝi: konvikite ke miajn proprajn pensojn tiel perfekta spirito vidus kiel absurdaĵojn, mi tiom forbalais ilin ĉiujn, ke kiam hazarde en iu lia libro mi retrovis ideon, kiun mi pli frue havis, mia koro ŝvelis, kvazaŭ iu dio pro korfavoro ĝin al mi redonis, ĝin deklaris prava kaj bela. Okazis iafoje, ke en bergota paĝo mi legis samajn aferojn, kiujn mi ankaŭ ofte skribis nokte al mia avino aŭ patrino, kiam ial mi maldormis, tiel ke la paĝo prezentiĝis kiel kolekto de motoj, kiuj bone taŭgus kape de miaj leteroj. Eĉ en posta tempo, kiam mi komencis la verkadon de libro, iujn miajn frazojn, kies kvalito ne sufiĉis por ke mi juĝu la tuton daŭriginda, mi retrovis en analoga formo ĉe Bergoto. Sed necesis, ke mi legu ilin el libro lia, por ke ilin mi aprezu; kiam mi mem ilin elfaris, mi zorgis, ke ili fidele spegulu tion, kion mi enmense vidis, timante ke ili ĝin ne ĝuste esprimos – mi neniel rezervis tempon por pripensi, ĉu tio, kion mi skribas, estis agrable legebla! Sed verdire nur tiaspecajn frazojn, tiaspecajn ideojn mi vere ŝatis. Miaj maltrankvilaj, min ne kontentigaj provoj atestis pri amo, pri amo senplezura sed profunda. Tial se subite mi ekvidis similajn frazojn en aliula verko, sen sento de devigo al skrupuloj, al severeco, al memturmento, mi finfine permesis al mi cedi al ĝuado de ili, kiel kuiristo, kiu en ia okazo la taskojn de kuirado ne surpreninte, fine havas tempon por frando. Iun tagon, leginte en libro de Bergoto pri maljuna servulo ŝercon, kiun la grandvorta kaj solena lingvo de l' verkisto igis des pli ironia, sed kiun mi mem ofte faris pri Franciska antaŭ mia avino; alian fojon vidinte, ke li ne juĝis tro malnobla por tiuj speguloj de vereco – por siaj verkoj – rimarkon similan al tiu, kiun mi esprimis pri nia amiko sinjoro Legranden (ĝuste ĉi tiujn rimarkojn pri Franciska kaj sinjoro Legranden mi plej volonte malagnoskus antaŭ Bergoto, antaŭsciante, ke li juĝus ilin malinteresaj), al mi subite ŝajnis, ke mia humila vivo kaj la regno de vereco ne tiom disas, kiel mi kredis, ke ili eĉ en iuj lokoj identas, kaj pro la ricevitaj konfido kaj ĝojo mi ploris super la paĝoj de la verkisto, kiel oni ploras en brakumo de iam perdita kaj nun retrovita patro.
Bergoton mi imagis pro la enhavoj de liaj libroj malforta, elrevigita maljunulo, kies infanoj mortis, lin plagante per ĉiama senkonsoleco. Tial mi legadis liajn tekstojn, ilin enanime kantis eble pli mallaŭte kaj pli malrapide ol estis intencite, kaj liaj plej simplaj frazoj al mi parolis en dolĉa tono. Antaŭ ĉio mi ŝatis lian vivfilozofion, mi aliĝis al ĝi por la tuta vivo. Pro ĝi mi senpacience atendis la tempon, kiam mi pli aĝos kaj studos en gimnazio, en la tielnomata filozofia klaso106. Mi volis, ke en ĝi oni tute vivu laŭ la ideoj de Bergoto, kaj se iu al mi antaŭdirus, ke mi interesiĝos al metafizikistoj neniel al li similaj, mi sentus la malĝojon de amanto, kiu sian senton volas konservi dum la tuta estonta vivo, kaj al kiu oni parolas pri aliaj amatinoj, kiujn li havos poste.
Iun dimanĉon, dum mi legadis en la ĝardeno, min interrompis Svan, kiu venis por vizito al miaj gepatroj :
— „Kion vi legas? Ĉu vi permesas, ke mi vidu? Ha, bergotaĵon! Kiu vin atentigis pri liaj verkoj?” Mi respondis, ke rekomendis Bloĥ.
— „Ha, jes, tiun knabon mi foje vidis ĉi tie; li tre similas al la portreto de Mehmedo la 2a107 fare de Ĝentilo Belini108. Okulfrape, kiel li havas same fleksitajn brovojn, kurban nazon, elstarajn vangojn. Kiam li kreskigos pintan barbeton, li estos la sama viro. Kiel ajn – tio atestas liaflanke belartan guston, ĉar Bergoto havas ĉarman spritdon.” Kaj vidante, kiom mi ŝajne admiras Bergoton, Svan, ordinare ne parolema pri siaj konatoj, pro escepta komplezo al mi diris:
— „Mi bone konas lin. Se al vi estos agrable, ke li skribos dediĉon sur via ekzemplero, mi volonte petos tion de li.” Mi ne kuraĝis akcepti, sed mi demandis Svan-on pri Bergoto:
— „Ĉu vi povas diri al mi, kiu estas lia plej ŝatata rolisto?”
— „Pri vira rolisto mi ne scias. Sed certe neniun viron li rigardas egalranga kun La Berma, kiun li ŝatas super ĉiuj. Ĉu vi jam aŭdis ŝin?”
— „Ne sinjoro, miaj gepatroj ne permesas, ke mi vizitu teatron”.
— „Estas bedaŭrinde. Petu ilin pri tio. La Berma rolanta en ‚Fedra’ aŭ en ‚La Cido’ certe estas nur rolisto, sed vidu, mi ne multe kredas je la hierarkio de belartoj.”
Kaj mi rimarkis, ke nun, same okulfrape kiel okazis ofte en interparoloj kun la avinfratinoj, li, parolante pri serioza temo aŭ uzante esprimon, kiu povas kerne enhavi opinion pri gravaĵo, penis izoli ĝin per aparta, maŝineca kaj ironia voĉnuanco, kvazaŭ li alskribus al ĝi citilojn, ne agnoskus ian respondecon pri ĝi kaj iel dirus: „hierarkio, vi scias ja, ĉi tiun vorton uzas ridinduloj” – sed se ridinde, kial li entute eldiris hierarkion? Post sekundo li aldonis:
„Tio estos por vi same nobla sperto, kiel tiu, kiun donas iu ajn ĉefverko, kiel...” – li ekridis – „‚la reĝinaj statuoj de Ŝartro’!”
Ĝis tiam lia teruro antaŭ serioza opiniesprimo ŝajnis al mi ia pariza elegantaĵo, kiu kontrastis kun la provinca dogmismo de la avinfratinoj; kaj mi suspektis, ke tia estis la spirito de la koterio, de kiu Svan estis ano, kaj kiu reage al la lirikismo de antaŭaj generacioj ekscese revalorigis etajn faktojn antaŭe rigardatajn vulgaraj, kaj al si malpermesis ĉiajn frazojn. Sed nun mi sentis ian ŝokon pro ĉi tiu sinteno de Svan al tiaj aferoj. Li ŝajne ne kuraĝis havi opinion, kaj ne trovis trankvilon ĝis kiam li akurate citis precizajn elementojn. Ĉu li do ne sentis, ke li tiel subtenis la opinion, ja asertis, ke la ekzakteco de tiuj detaloj gravegas? Mi ekmemoris la vesperon, kiam mi tiom malĝojis ĉar panjo ne venos al mia ĉambro, kaj en kiu li bagateligis la balojn ĉe la princino de Leono. Kaj tamen per tiaspecaj distraĵoj li okupis sian vivotempon. Mi trovis ĉion ĉi malkohera. En kia estonta vivo li esperis, ke li fine serioze eldiros sian opinion pri okazoj, esprimos sian juĝon sen ĉirkaŭaj citiloj kaj ne plu zorgos laŭ postulema etiketo pri aferoj, kiujn li samtempe deklaras mokindaj? Mi ankaŭ rimarkis en la maniero, kiel Svan tiutage parolis pri Bergoto, trajton, kiu ne estis al li propra, sed male tiuepoke estis komuna al ĉiuj admirantoj de la verkisto, ankaŭ al la amiko de mia patrino aŭ al doktoro Del Bulbon. Kiel Svan, ili ĉiuj diris pri Bergoto: „Li havas ŝatindan spiriton, tre apartan, li esprimas ĉion en propra, eble iom artifika sed tiom agrabla maniero. Subskribon oni ne bezonas vidi, tuj oni scias per la stilo, ke tio estas verko lia.” Sed neniu rekte kaj kuraĝe diris: „li estas granda verkisto, li havas multe da talento”. Pri talento ili entute ne parolis. Ili ne parolis, ĉar ili ne sciis. Oni bezonas longan tempon, antaŭ ol oni rekonas la apartan manieron de nova verkisto kiel konforman al la tipo de „granda talento” tenata en la muzeo de komunaj ideoj. Ĝuste ĉar tiu maniero novas, oni juĝas, ke ĝi ne tute similas al tio, kio pliofte estas nomata talento. Oni prefere parolas pri originaleco, ĉarmo, delikato, forto... kaj en iu longe posta tago oni ekkonscias, ke ĝuste ĉio ĉi talento estas.