А сумленныя сяляне туляліся за парканамі, паглядалі праз шчыліны з сянец і свіронкаў. «Перакладчык» загадаў сабраць усіх дарослых. Нехаця, трывожна азіраючыся, падыходзілі мужчыны, жанкі і падлеткі, хаваліся за нечыя спіны, тулілі да сябе дзяцей.
На складзеныя пры плоце бярвенні ўскочыў шыракатвары мужчына ў кароткай паддзёўцы і падняў руку. Усе сціхлі.
— Таварышы, вы палічылі нас фашысцкімі паслугачамі і памыліліся. Мы — чырвоныя партызаны, прадстаўнікі Савецкай улады і Камуністычнай партыі тут, на часова захопленай ворагам тэрыторыі.
Натоўп заварушыўся. Тыя, што туляліся за спінамі пярэдніх, праціскаліся бліжэй да прамоўцы.
— Здраднікі з Чырвонага возера, Заброддзя і Осава раззброены і арыштаваны. Тых, што здзекаваліся з савецкіх людзей, чакае суровая кара па законах ваеннага часу. Той, хто не запляміў сваё сумленне злачынствамі, будзе мець магчымасць давесці сваю адданасць Радзіме і савецкаму народу. Апраўдаць давер магчыма толькі самаахвярнай барацьбой з ненавіснымі фашыстамі. Яны разбураюць нашы гарады, паляць вёскі, забіваюць сумленных людзей, здзекуюцца з нашых жонак, сясцёр і дачок. Трэба стварыць такія ўмовы, каб ні ўдзень, ні ўночы ворагі не ведалі спакою.
Сёння яны застрэлілі твайго суседа, а заўтра навесяць цябе. Здабывайце зброю, ідзіце ў лясы, бараніце сябе, сваіх бацькоў і дзяцей, нашу Радзіму ад фашысцкай навалачы. Гэта наш абавязак, да гэтага нас заклікалі кіраўнікі партыі ў дзень святкавання Кастрычніцкай гадавіны на Краснай плошчы.
— А хіба Масква яшчэ наша? — запыталі з натоўпу,
— Наша і заўсёды будзе нашаю!
Корж прачытаў тэкст выступления Сталіна і заклікаў кожнага, здольнага трымаць зброю, уступаць у партызанскія атрады, усяляк дапамагаць партызанам і папярэдзіў, что народ ніколі і нікому не даруе здрады.
На змярканні осаўцы праводзілі партызан далёка за сяло. Палускваў лёгкі марозік. Снег засцілаў сляды камароўцаў. Партызаны праз Скаўшын вярталіся ў свой лагер.
Па прывале каля вогнішча Васіль Захаравіч запісаў ў свой дзённік: «ІІ/ХІ-41 у тры гадзіны раніцы ўзялі 21 чалавека і разам з суседнім атрадам найшлі на сумесную аперацыю. Пасля кароткага адпачынку ў б гадзін раніцы пачалі аперацыю. Яна прайшла ўдала: самая актыўная паліцыя ў Заброддзі, Чырвоным возеры і Осаве ліквідавана, зброю забралі. Аперацыя закончылася ў 2 гадзіны дня. Узнікла неабходнасць аб'яднацца з суседнім атрадам».
На палянцы сышліся ўсе партызаны і аднагалосна абралі камандзірам аб'яднанага атрада Васіля Захаравіча Каржа, яго намеснікам — Меркуля, камісарам — Бандэраўца.
— Толькі ў далейшым, Мікіта Іванавіч, там, дзе цябе добра ведаюць, не вытыркайся,— з усмешкаю папярэдзіў Корж і паківаў пальцам.
І ЗНОЎ БОЙ...
Васіль Захаравіч любіў смажыць на ражэнчыку сала. Прымошчваўся каля вогнішча: у левай руцэ — луста хлеба, у правай — ражэнчык з нанізанай скваркаю. Здавалася, камандзір заклапочаны толькі адным — каб як мага меней туку капнула ў агонь. Спрытна надстаўляе лусту над гарачыя бурштынавыя кропелькі. Толькі што ён насварыўся на кухара, што хацеў падкінуць яму большую скварку. І выдаў загад: «Камандзірам і радавым харчы дзяліць толькі пароўну. За парушэнне — суровая кара».
І партызаны трымаюць ражончыкі над зыркімі языкамі полымя, задуменна глядзяць, як у змроку знікаюць іскры і дым. Кожнаму прыгадваецца далёкае маленства, начлежныя вогнішчы і тупат коней на туманных лугах. Мараць хлопцы, як зажывуць пасля вайны.
— А ведаеце, Васіль Захаравіч,— звярнуўся да камандзіра Іван Некрашэвіч,— калі вы з Эдзікам пайшлі насустрач осаўскім паліцаям, мяне дрыжыкі калацілі. Думаю, пастраляюць. А яны сабе стаяць і вухам не вядуць.
Корж, не спяшаючыся, здымае скварку, дзьмухае на яе і спакойна гаворыць:
— Я заўсёды памятаю словы Далорэс Ібаруры: «Лепш памерці стоячы, чым жыць на каленях».
— А вы бачылі Далорэс?
— Бачыў і чуў... Там, у Іспаніі. Хоць і не кожнае слова разумеў, але здавалася ўсё ясным. Столькі агню, сілы і веры было ў кожным яе выступленні.
— Раскажыце, Васіль Захаравіч, як ваявалі ў Іспаніі,— просяць камсамольцы.
— Доўгая гэта гісторыя, хлопцы. За раз не раскажаш.
— Хоць самае галоўнае,— не адстае Віктар Ліфанцьеў.
— Ну добра. Было яно так: у лістападзе 1936 года вяртаюся я з адпачынку праз Маскву. Ніякіх асаблівых спраў у сталіцы не было. Дай, думаю, адведаю добрага таварыша па ранейшай сум ссі і ай рабоце, і зайшоў да чэкіста Мікалая Іларыёнавіча Церашатава. Хвалюся загарам, распытваю пра справы, сям'ю і агульных знаёмых. Потым разгаварыліся пра падзеі ў Іспаніі.