— Пушкін,— адказаў я і паказаў партрэт.
— Дай, дай сюды,— цыган сухімі пальцамі ўзяў кніжку, паглядзеў зблізку, потым здалёк, пакруціў так і гэтак.
— Дык ён жа цыган. Палянь, Каця? Хіба не? Выліты Епіфан. Зірні, Руціца.
Я запярэчыў, што прадзед Пушкіна быў з Афрыкі.
— Дык і там, у той Афрыцы, нашага брата не бракуе... Чытай. Паглядзім, цыган ці не.
Я прысунуўся бліжэй да вогнішча, побач сядзела Рута. Чуўся пах яе прадымленай і прапацелай сукенкі, рассыпаных па плячах валасоў. Ад святла вогнішча яны здаваліся то залацістымі, то чырвонымі, як агонь. Я пачаў чытаць натхнёна і выразна, каб даходзіла кожнае слова. Усе прыціхлы толькі сіпела патухлая люлька цыгана. Калі я дайшоў да радкоў
Рута цёмнай далонькай змахнула слязінку, а бацька перабіў мяне:
— Ану, пакажы яшчэ.— Узяў з рук кніжку, доўга глядзеў на партрэт, вярнуў мне.— Складна напісаў. Відаць, усё ж цыган ён. Можа, украў яго той фрыканец.
Я і не заўважыў, як пападыходзілі суседзі. Яны стаялі моўчкі і чакалі, калі пачну чытаць далей.
Калі скончыў чытаць, ужо дагарэлі кастры, замоўк табар. Рута сядзела, нізка апусціўшы галаву. Я развітаўся, адышоўся і азірнуўся. Яна заграбала пад трыногаю жар. Я амаль бег пад бярозавымі прысадамі, з лісця зрываліся і падалі на твар халодныя расінкі, над маладым жытам плыў зеленаваты туман пад святлом поўнага месяца.
Каб не будзіць маму, я спаў у гумне на лапіку леташняга сена. Лёг, укрыўся посцілкаю, але доўга заснуць не мог: праз шчыліну ў даху і няшчытных варотах сачылася месячнае святло, сухія сянінкі казыталі шыю і твар, у вушах стаяў камарыны звон, а ў вачах усё яшчэ дагарала вогнішча, сядзела задуменная Рута, кехкаў яе бацька. Я паварочаўся і выйшаў з гумна. Над полем гайдаўся зеленаваты туман, на схіле неба пачырванеў месяц. Здалося, што ў свеце я адзіным-адзін, і стала горка да слёз.
Табар з'ехаў нечакана. Я схадзіў на тое ўзлессе. На кастрышчах ляжалі астылыя галавешкі, вецер разносіў шэры попел, перацёртую салому, валяліся каляровыя стужкі старызны ды ўсеяныя жукамі конскія яблыкі. На месцы Руцінага шатра была толькі пажоўклая выкачаная трава.
* * *
На другую вясну надвячоркам пацягнула дымком з таго цыганскага ўзлесся. Хацелася збегаць, паглядзець, але стрымлівала боязь: а што, калі Рута ўжо перайшла ў другі шалаш, да таго кудлатага цыгана, а то, чаго добрага, ужо і цыганятка носіць за спінаю. Узлез на плот, паглядзеў на дымкі над вогнішчамі, на белыя і шэрыя шатры за хвалістаю сцяною зялёнага жыта.
У першыя дні да нас ніхто не заходзіў: разбрыліся цыганкі па шляхецкіх засценках, цыганы конна гарцавалі з кірмаша на кірмаш, у табары млява ляпалі кволыя лудзільшчыкі ды плакалі дзеці. Я часам даходзіў да табара, а зайсці не адважваўся, спадзяваўся, што Рута з маткаю не абмінуць нас.
Спякотным днём я прывёз воз жэрдак і заскочыў у хату каўтнуць ад смагі глыток вады. На табурэце насупраць мамы сядзела змізарнелая, з густою сівізною ў валасах Кацярына, на ёй была чорная сукня і гаматны запылены мужчынскі пінжак. Па маміным расчырванелым твары спаўзалі слёзы. Я ціха павітаўся, бо адчуў нешта нядобрае, зачарпнуў карэц, Кацярына зірнула на мяне запалымі вачамі і заплакала ўголас.
— Няма, дзеткі, маёй Руціцы, няма маёй ясачкі. Яна ж, бедненькая, усё ўспамінала тую кніжачку, што ты чытаў, усё прасілася вучыцца і часта прыгаворвала нешта з тых сцішкоў.
Я нічога не зразумеў з яе гаворкі, але адчуў, што здарылася нешта страшнае і непапраўнае. Каўтнуў глыток вады і паставіў недапіты карэц.
— Ідзі, сынок, распражы кабылу, каб здракі не секлі,— выціраючы вочы, загадала мама,— я табе потым усё раскажу.
Я выйшаў з хаты, пазганяў дубцом з кабылы аваднёў і сляпнёў, распрог яе і адвёў у стайню, пачаў зносіць у штабель жэрдкі, а спакою не давала адна думка: што ж стрэслася з Рутаю. На ганку з мамаю развітвалася Кацярына, але не пайшла на вуліцу, а павярнула ў двор, каб загуменнем выйсці на лугавую сцежку, што вяла ў суседні пасёлак.
Калі цыганка параўнялася са мною, я напаўдарозе кінуў жэрдку, выцер аб штаны засмоленыя рукі, перагарадзіў сцелску і, запінаючыся, спытаў:
— Скажыце мне праўду. Што з Рутаю?
Яна памаўчала, акінула мяне поглядам знізу ўверх і ціха загаварыла: