Назаўтра — дзень азнаямлення з музеямі. Іх тут нечакана многа. Музей Нацагдоржа, Дзяржаўны цэнтральны музей, Музей-рэзідэнцыя Багдахана, Храм-музей Чайджын-ламы, Музей рэвалюцыі, Музей паляўнічых трафеяў або фаўны Манголіі… У апошнім — чучалы жывёлаў якіх толькі хочаш: гадзюкі, маманты, які, насарогі, стравусы, горныя казлы, архары і вярблюды. Дзікія коні. Прыгожыя алені. І тут жа лукі, стрэлы, коп’і, і прыстасаванне — вострае лязо на пятлі-вяровачцы, у якую трапляе нага аленя і якое потым падсякае яму сухажылле (жанчына прыдумала).
У мангольскай мове да некаторых слоў дадаецца артыкль, кшталту французскага «ля» — у манголаў гэта «тав». Гастраном, а па-мангольску Тав Гастраном, музей — а напісана: Тав Музей.
– Якая мова прыгожая, спаважная — таварыш музей, — жартаваў Максімяну.
Тав Музей побыту. Тав Музей выяўленчага мастацтва. Манголы любяць карціны-палотны шырокага фармату: эпізоды ад нараджэння да смерці. Карціны выкананы азіяцкай тэхнікай — гэта калі намаляваныя прадметы і людзі не адкідваюць ценяў. Скульптуры ўсе ў асноўным на будысцкія матывы. З дрэва, металу, бронзы, золата, срэбра, каменю, мармуру; звычайныя выявы, як мы — з дзвюма рукамі, дзвюма нагамі і як павукі — з некалькімі нагамі і рукамі, але ва ўсіх фалас, на фаласе сядзіць азіятка. Або ляжыць такі батыр на спіне. Адна сядзіць задам да яго, там, дзе і трэба ёй сядзець, дзве іншыя — адна злева, другая справа — на вялікіх пальцах рук, і яшчэ дзве — тварам да яго, на вялікіх пальцах ног. Цікавы выраз яго твару — сур’ёзны, без аніякай эмоцыі, вочы абыякавыя, нібы чалавек ляжыць і механічна прабягае вачыма нецікавую газету ці думае пра тое, як бы не праспаць заўтра на працу ў цэх Мінскага падшыпнікавага завода. У Музеі-рэзідэнцыі Багдахана карэта — рэдкасць, французскай вытворчасці — і кафельныя таблічкі, на якіх каляровыя малюнкі з камасутры. У будысцкіх храмах, дзе бубняць ламы ў сваіх аранжавых балахонах, — будысцкія багі, заўсёды голыя, на фаласе — абавязкова маладая манголка. На сценах і на столі скрозь страшныя, размаляваныя драконы з агнём з пашчаў.
– Чаму вашыя багі такія страшныя і юрлівыя? — спытаў я ў Чайдога.
– Можа, таму, — падумаўшы, адказаў ён, — што чалавек павінен баяцца таго, хто мацнейшы, хто страшнейшы. Як ён будзе верыць і баяцца і паважаць штосьці добрае, сімпатычнае, бяскрыўднае?
Увечары да мяне ў нумар зайшоў Калоеў з пляшкай гарэлкі, паўбуханкай хлеба «Дарніцкі» і двума вялізнымі памідорамі з соллю ў газетцы.
— З Масквы засталося. Бачу, як табе кепска… Не ясі нічога.
Я дастаў шклянкі.
– Што ты думаеш пра ўсё гэта? — як і Максімяну ў Маскве, спытаў Калоеў.
Я паціснуў плячыма, не разумеючы, што ён мае на ўвазе.
– Ты заўважыў, якія карціны? Які дух, якія пачуцці яны выклікаюць, якое значэнне яны, іхнія багі, надаюць палавому акту? Ніякай сакральнасці, ніякага інтыму, усё будзённа… А потым здзіўляемся, адкуль войны, рэвалюцыі, чаму гінулі і яшчэ будуць гінуць мільёны, мільярды людзей! Ну, не дзеля ж такога абсурду, як ідэалы або вера!
– А чаму?
– Я скажу. У аснове любой вайны, рэвалюцыі, барацьбы — змаганне мужчыны з жанчынай. Паміж імі поўная непрымірымасць, люты антаганізм. На зямлі толькі два класы, два лагеры, дзве партыі — мужчыны і жанчыны. Немагчыма прыдумаць дзве большыя непадобнасці, дзве большыя супрацьлегласці, вымушаныя ўжывацца на адным шарыку!
Я піў гарэлку, закусваў чорным хлебам з памідорамі, якія перад тым, як адкусіць, мачаў у соль, а Калоеў, захапіўшыся, развіваў сваю тэорыю. Потым я даведаўся, што ён разведзены, а гэта для каўказца рэдкасць, можа, адсюль і ішла яго апантанасць гэтай тэмай.
– Калі ўдумацца, жанчыны нават як бы і не людзі, а нейкія зусім іншыя, асаблівыя істоты, прынесеныя з Космасу, што жывуць побач з людзьмі. Яны лепш за мужчын арганізаваныя, лепш прыстасаваныя, бо ўмеюць прыкідвацца слабымі, а слабасць — самая моцная зброя. Таму яны перамагаюць. Некалі вялікі паэт сказаў — крытыкуйце мужчын, сварыцеся на іх, злуйцеся — нікому ў галаву не прыйдзе заступіцца, абараніць, пашкадаваць іх; але толькі дакраніцеся да слабага полу — усе жанчыны паўстануць на вас аднадушна, яны складаюць адзін народ, адну секту.
Усё жыццё, працягваў Калоеў, ад заснавання свету, як толькі ўзніклі мужчына і жанчына, яны баяцца, не разумеюць і ненавідзяць адно аднаго; адсюль і цяга іх адно да аднаго. Называецца гэта «працягам роду», «каханнем», гэта значыць палавымі актамі, а любы палавы акт — праява насілля, нянавісці; мала што можа быць больш агіднага, жывёльнага, чым перакошаны твар у час экстазу; займацца казаннем смела можна перайначыць на «займацца нянавісцю».