V
Зіма той год запазнілася. Снежань адлічваў апошнія дні, а снегу не было. Надараліся дні, калі браўся халодны паўночны вецер, выганяў сонечнае цяпло з зацішкаў. Здавалася, вось-вось замітусяцца ў паветры сняжынкі. Але не, холад адступаў, зямля, падсушаная начнымі замаразкамі, зноў цямнела, зноў мякка, як расплаўлены сонцам асфальт, асядала пад абцасам, і нават там-сям пачалі прабівацца з яе тонкія зялёныя нітачкі травы.
І раптам, як бы раззлаваўшыся, што цяпло не давала ёй ходу, зіма наскочыла напорыста і ўладна. Выпаў вохкі, пушысты снег, гаспадарліва ўхутаўшы дамы і дрэвы, ціскануў мароз, ураз пераапрануўшы людзей у тоўстыя кажухі. Уначы, як раз’ятраная ваўчыца, скуголіла за акном завея.
Я, канечне, зіму чакаў, але захапіла яна знянацку, ды дзе — у камандзіроўцы, лёгка апранутага, з голай галавою, у дэмісезонных туфлях. Вецер прадзімаў мяне да касцей, калі я ішоў на аўтастанцыю. На ўледзянелым і прысыпаным снегам тратуары вытаяў круг ад вечка каналізацыйнага калодзежа, на ім стаяў голуб і піў ваду, амаль не задзіраючы ўверх галавы. У мяне быў яшчэ дзень у запасе, але факты, дзеля якіх я ехаў у Бялыніцкі раён, былі сабраныя, і я вымушаны быў вярнуцца раней.
Гэты дзень мне быў як знаходка: выпісаўшыся ад Івашчэні, я ўсё яшчэ не змог ёй аддзячыць, хоць думка гэтая ўвесь час свідравала мне мазгі, непакоіла. Купіўшы каробку цукерак «асарці», бутэльку каньяку, аўтаручку з залатым пяром і, ведаючы, што Івашчэня павінна быць дома, я пазваніў ёй. Пачуў яе голас — нейкі адчужана-далёкі, разгублены. Ён збянтэжыў мяне, а тое, што яна суха сказала, каб я сёння не прыязджаў, зусім разбіла мяне, і я, засмучаны, перажываў, што, мабыць, пакрыўдзіў чалавека. Назаўтра, прыйшоўшы на працу, я даведаўся, што ў Івашчэні памерла маці. Грошы на вянок даручылі збіраць мне, і я з ахвотаю ўзяўся, як бы скупляючы сваю віну, хоць і не разумеў, у чым яна.
У доме, дзе ляжыць нябожчык, мяне ўражвала заўсёды цішыня, гнятлівая і такая чуйная, што здаецца, нават ад камара тут будзе гул, як ад турбіны самалёта. Дасюль я толькі два разы быў на пахаванні. Помню, як памерла баба — мацерына маці. Гэта было ў лютым, настолькі снежным, што машыны не маглі прабіцца шашою, і нам, школьнікам, даводзілася кватараваць у самім райцэнтры, дзе была дзесяцігодка. У суботу надвечар мы вярталіся дамоў, грэбліся па сумётах міма могільніку, і там на белым снезе між сосен убачылі свежую гурбу жаўцяку. Я не ведаю, што мне тады падказала, але ёкнула сэрца: памерла мая баба Надзя. Я шкадаваў яе, яна столькі ведала казак, песень, небыліц усякіх, любіла ўсё жывое, траву і кветкі, умела збіраць грыбы і ягады. І мяне вучыла гэтаму з трох ці чатырох гадоў.
Я ўжо не ішоў, а бег у вёску, аб’інелы, растрэпаны, і калі ўбачыў, як да нас у двор зварочваюць нейкія прыгорбленыя людзі, зразумеў, што не памыліўся.
Другі раз пахаванне бачыў тры гады назад, калі працаваў у раённай газеце, зрэшты, нябожчыка не бачыў, а толькі агаломшаных, растрывожаных людзей: у авіяцыйнай катастрофе загінула маці майго сябра, які тады працаваў загадчыкам аргаддзела райкома камсамола і ў якога ўжо тут, у Мінску, пазнаёміўся са сваёй жонкаю. Гэта, мабыць, страшна для блізкіх людзей — хаваць пустое месца.
І вось цяпер — трэцяе... Івашчэня сустрэла нас маўклівая, з чорнымі кругамі пад вачыма, але да ўсіх міласэрна-ласкавая, уважлівая.
Мне давялося выносіць труну з нябожчыцай — адчуванне, быццам ты закуты ў празрысты цвёрды скафандр, што не дае табе паварушыцца. Іменна ў жалобныя моманты, бадай, найглыбей адчуваеш і разумееш, як гэта добра — жыць, і якое ж бясконца дарагое жыццё, дадзенае табе для дабра, кахання, працы. Дзеля яго, жыцця, дзеля таго, каб прыгожа жыць, і трэба пісаць.
На могільнік была чарга — стаялі куртатыя аўтобусікі, апяразаныя шырокімі чорнымі палосамі. Сыпаўся рэдкі снег. Трактар, апёршыся на прымацаваныя ззаду суножкі з пляскатымі дыскамі на канцы, каўшом капаў магілы — акуратныя, роўныя, блізка адна каля аднае. За намі прыстроілася незвычайная працэсія — труна стаяла адкрытая на катафалку, і ў ёй ляжала маладзенькая дзяўчына — як спала, пужліва прымружыўшы вейкі, з чырвонымі кругамі румян на усю шчаку і ярка напамаджанымі вуснамі, між якімі запалі сняжынкі і не раставалі, недарэчна бялелі, як зубы, акурат дзяўчына смяялася. Адразу пайшоў шумок, пачуў і я,— дзяўчыну згвалцілі і забілі ў яе ж пад’ездзе.