— Раз і назаўсёды! — падхапілі людзі.
— Дамо-о, гадам!
— Пайшлі-і! — аж затросся лес ад рашучых галасоў — з галін паляцелі пласты снегу, узнялі малочныя віхры.
8
Такую лавіну людзей на змёрзлым снезе, мабыць, было чуваць за тры кіламетры, і перапалоханыя шляхечы даўно патушылі лямпы, пазаганялі ў сені сабак.
Хлопчыкаў мужчыны паслалі ў разведку. Шчаслівыя ад даручэння і робячы выгляд, што нам зусім не страшна, адзін перад адным бегалі мы ад хаты да хаты, прыстаўлялі вушы да шурпатых сцен і чулі, як у кожнай хаце прытаілася жыццё. Святло не гарэла нават у памешчыка Шастаковіча, яго доўгія будынкі выцягнуліся на сінім фоне, як крэпасць.
— Збаяліса, прадажнікі!..
Паліцыі не было нідзе.
Знайшоўшы каго трэба, мужчыны выбілі штрэйкбрэхеру вокны, папілавалі воз, сані.
Уваліўшыся на другі падворак, спаткалі растрапаную жанчыну. Яна выбегла з хаты босая нам насустрач, упала на калені, узмалілася:
— Лю-удзі, рабіце што сабе хочаце на падворку, толькі не біце вокан! У мяне дзе-еці хворыя, куды іх зімой дзену!.. Ко-оклю-шам зляглі!
Мужчыны пасталі ў нерашучасці.
— Шкадаваць тваіх бахуроў?! — напаў на яе Вінцак Грабцэвіч з Меляшкоў.— Каб павырасталі новыя прадажнікі?!
— Яны яшчэ надта малы-ыя!.. На мяне, рабі са мной што хочаш, толькі пакінь шыбы! — расхіліўшы на грудзях кофту, прапаўзла яна каленямі па снезе і ўшчаперылася Вінцуку ў валёнак.
— Вар'ятка, каму ты патрэбна, цьфу! — адскочыў хлопец, вырваўшы валёнак.
— Ла-адна, вокан чапаць не будзем! — супакоіў яе
Сахарышын Юлік.
— Толькі скажы свайму дурню, калі заўтра выедзе ў Ліпнікі, то выражам яму гэта самае...— дадаў нехта.
— Я сама вочы яму выдзеру!
— Во, во! А цяпер — уставай, бяжы дахаты, не стой на снезе, пяткі памарозіш! — стаў падымаць яе Юлік.
Шляхцянка ўстала. Ад спагады соцень мужчын яна лёгка, як дзяўчынка, паляцела дамоў. Такая радасць адчувалася ў яе постаці, нібы шляхцянка дасягнула чагосьці самага галоўнага ў жыцці.
Цяпер ужо не так ахвотна пілавалі сані. З-за кабеты Вінцак Грабцэвіч зазлаваў на Сахарышынага Юліка. Я ўчуў, як Вінцак на яго зашыпеў:
— Што, выслужваешся, аўтарытэт сабе вырабляеш?!
— Ачмурэў?! — здзівіўся Юлік.
— Танны аўтарытэт!..
— Абсядзь, певень! — пасарамаціў бацька меляшкоўскага Вінцака.
Раздражнёны хлопец вывеў з хлява кабылу, пачаў лупцаваць яе кіем, прыгаворваючы:
— На, шкала, на, здэхла, гэта табе за твайго вераб'я, каб болей не вазіла яго, на!
З натоўпу выскачыў дзядзька Салвесь, аперазаў хлопца кіем:
— Шы-то робіш, нягоднік?! І это, і это, i-i конь вінаваты, конь?!
— Дурань яловы!.. Дай яму, Салвесь, добра дай! — накінуліся на хлапца іншыя мужчыны.
Дзядзька завёў каня ў хлеў, палажыў яму сена:
— Еш, кы-коська, не бойса, еш...
І Грабцэвіч, які здзекаваўся з каня, і босая шляхцянка на снезе абяззброілі зусім яшчэ нядаўна так раззлаваных людзей. Ужо без ахвоты пайшлі яны да астатніх штрэйкбрэхераў. Там нерашуча, не да канца рэзалі збрую, секлі хамуты, а вокан не чапалі... Шкадавалі ўжо і саней.
9
Назаўтра ўразіла ўсіх навіна: штрэйкбрэхерам у лес ездзіў і Марцін Грушэўскі з сынам Сашкам, той самы дзядзька, які апавядаў, што ў СССР вучням не трэба рабіць урокаў. Аднак з Вераб'ёў ніхто не выехаў болей, і гэта ўсё вырашыла.
Баючыся, каб не сапсавалася санная дарога, бо тады за калёсную вывазку давядзецца сялянам плаціць удвая, Кацман здаўся.
Людзі дружна рынуліся ў лес ладаваць на свае сані гонкія ліпнікаўскія сосны. Ап'янелыя ад перамогі, не заўважылі нават арыштаў.
Баставаць мелі права адно тыя рабочыя, якія былі ў прафсаюзе. Сяляне, вядома, да прафсаюза не належалі, і забастоўка іхняя лічылася незаконнай.
Знайшоўся сабака, выдаў бацьку — Госцікаў Езік з Бялевіч расказаў пра ўсё паліцыі. За арганізацыю забастоўкі і за бунтарскае выступленне ў лесе суддзя падпісаў ордэр на арышт бацькі.
Ноччу прыехалі да нас з Ялоўкі паліцыянты, разбудзілі бацьку, зрабілі вобыск і павезлі яго ў ваўкавыскую турму.
Канец зімы і вясну жылі мы без бацькі. Незнаёмыя людзі прывозілі на хутар дровы, грошы на адваката, малацілі наша збожжа, нават заставаліся ў нас на ноч, каб мы не баяліся спаць ля лесу.
Той час, калі гэтак выразна адчуў я людскую спагаду і салідарнасць, я доўга ўспамінаў, нібы якоесьці вялікае і шчаслівае свята.
Абыходзячыся без бацькі, мы пакрысе запускалі гаспадарку;
— Нічога, прыйдзе з турмы тата, навядзе парадак!
Тым часам вярнуўся ён з Ваўкавыска і доўга не хацеў ні за што брацца. У гумне перамяшалася салома з сенам. Падворак быў завалены ламаччам... Бацька, пагаліўшыся, падправіўшы перад люстэркам шчотачку рыжаватых вусікаў, хадзіў па хаце і спяваў астрожныя песні. А то апавядаў суседзям пра бунты вязняў. Памаладзелая мама не то скардзілася, не то хвалілася Настусі: