Усё часцей жанчыны выціралі ражкамі хустак вочы. Усё часцей мужчыны пераступалі з нагі на нагу, каб схаваць усхваляванасць.
А Рагнеда ўжо звярталася да сонца яснага, якое не даглядзела, калі смерць падкралася да вялікага князя. Хіба можна спачываць сонцу, калі князю пагражае смерць? Яна звярталася да ветру, які загуляўся ў палях і не паспеў адвеяць злую смерць ад князя. Да Дзвіны, якая не перагарадзіла дарогу смерці. Да язычаскіх багоў, якія на гэты раз адступіліся ад Усяслава. Яна размаўляла з багамі як роўная, толькі малодшая за іх. I гэта асабліва кранала. Рагнеда то спявала прыглушаным ад крыўды голасам, то звонкім, у якім чуўся дакор.
"Быў бы ў мяне магнітафон! — пашкадаваў Богша. — Хіба запомніш гэтую непаўторную адметнасць плачу? А калі і запомніш... Хто паверыць у праўдзівасць плачу? Скажуць, сам сачыніў".
Яшчэ Богша падумаў, што ў шматлікіх даследаваннях старажытнай літаратуры так мала гаворыцца пра плачы. А яны дайшлі ледзь не да нашых дзён, бо яшчэ зусім нядаўна хадзілі па людзях два плакальшчыкі: хлапчук і ягоны бацька, спявалі плачы на пахаваннях. Той хлапчук потым стаў знакамітым паэтам. Ці запісаў хто тыя плачы, якія пранёс праз усё жыццё хлапчук?..
Думкі адцягнулі на нейкае імгненне ўвагу ад плачу Рагнеды. Мабыць, таму ён не злавіў, калі ў яе голасе пачуліся другія інтанацыі. Рагнеда спявала славу князю і брату.
Яна прыгадвала кожную яго бітву, для кожнай знаходзіла адметныя яркія фарбы, аж думалася, што ў кожнай удзельнічала і яна сама. Яна хваліла розум і дабрыню Усяслава, ягоныя клопаты пра Полацк, ягоную вернасць старым законам і адданасць полацкай зямлі.
То было хвалюючае апавяданне пра князя-воіна, дбайнага гаспадара, добрага сем’яніна, заступніка крывічоў ад варожых нападаў. I ўжо не слязамі смутку і горычы плакалі жанчыны, а замілаванасці да князя і радасці, што ім давялося жыць пры такім разумным і справядлівым князі.
А ўжо і новыя інтанацыі паявіліся ў голасе Рагнеды — даверлівы, шчыры, заглыблены роздум пра чалавечае жыццё і адказнасць тых, хто застаецца жыць, перад вялікім нябожчыкам. Богша зразумеў, што песня-роздум скіравана нашчадкам князя. Яна як клятва, як павучанне ім, але без той лабавой дыдактыкі, да якой папрывыкалі людзі ў канцы дваццатага стагоддзя.
Што праўда, Богшу ў Рагнедзіным роздуме больш захапляла прафесійна-мастацкая аздоба песні, а не канкрэтны яе адрас, нават не сам змест і падтэкст, які, чулася, укладвала Рагнеда ў свае паэтычныя разважанні. Захапляла прыгажосць і дакладнасць метафар, якія не ўскладнялі думку, а набліжалі яе да слухачоў, рабілі больш выразнай і ўспрымальнай.
Напэўна, тут, як нідзе, падыходзілі паэтавы словы наконт кавалка жыцця, скупога і шэрага, з якога паэт стварае найчароўнейшую легенду.
Лазар Богша быў захоплены філіграннай інструментоўкай гэтай па-майстэрску выкананай імправізацыі, хоць увесь пачуты Богшам плач быў бездакорны па мастацкай завершанасці.
Было нязвычна, нават святататна стасаваць гэтыя словы: "майстэрства", "мастацкая завершанасць", "інструментоўка" да плачу — выяўлення вялікага чалавечага гора ў словах, што нараджаюцца ў душы. Але ўсе іншыя вызначэнні не змаглі б растлумачыць пачуццёвага ўздзеяння плачу на чалавека.
"Дык паэзія і ёсць пачуццё, выказанае ў словах-вобразах, — лішне завучана падумалася Богшу. — Але пачуццё гэтае было шчырым, а не па-акцёрску сыграным. Любоў, нянавісць, спагада, гнеў, спачуванне, страта, дабрыня, зло... Як здорава навучыліся мы іграць гэтыя пачуцці перад публікай. "Мяне хвалюе... Я занепакоены... Я абураны... Я ўзрадаваны..." Чорта два цябе хвалюе, непакоіць, радуе. Проста пішаш, іграеш ролю, бо трэба нешта рабіць, а больш нічога рабіць не ўмееш. Дзе ўжо шукаць пачуццяў!.. Таму і заглыбляемся ў бытавыя дэталі. Дэталяў шмат, а думак і пачуццяў мала. Ды і дзе іх возьмеш, сядаючы за пісьмовы стол кожны божы дзень?"
— Не прыемлю... Вось гэта і не прыемлю, — раздражнёна сказаў Баян, абарваўшы Богшаў роздум пра паэзію.
Богша здрыгануўся. Здалося, Баян падслухаў ягоныя думкі. Аж зрабілася прыкра. Думку і тую нельга схаваць ад старонніх вушэй. Ну і свет!
— Я думаў пра вялікую спадчыну, што засталася нашчадкам, — чамусьці стаў апраўдвацца Богша. — Не пра грошы і рэчы; яны — парахня і пыл, а пра духоўныя здабыткі і, у першую чаргу, пра мастацкае слова...
— Словы таксама розныя, — заспрачаўся Баян. — Яны павінны ўзвышаць, не апускацца да ніцай травы чалавечых штодзённых клопатаў. Яны вартыя гусляў, а не дудкі свінапаса, якая збірае статак.