— Грахаводніца, на калені! — закрычала яна. — Ты дазваляеш сабе такое, бо дачка князя, а не простая манашка. Мне агоркла нарэшце цярпець гэта. Заўтра я адпраўлю цябе да епіскапа. Хай ён настаўляе цябе на пуць ісціны. Там, у святой Сафіі, у строгім затворніцтве, ты будзеш дзень і ноч перапісваць кнігі і, можа, праз іх спасцігнеш слова божае. Маліся, няшчасная, аб сваёй душы грэшнай!..
— Дзякуй богу, — радасна ўсклікнула Ефрасіння.
Богша здзівіўся яе прасветленаму твару.
— Марш у царкву!.. — загадала ігумення. — I на калені!.. На калені!.. Накладаю на цябе эпітымію ў сорак саракоў паклонаў перад іконай божай маці...
Падмятаючы падолам чорнай расы цвінтар, Ефрасіння спяшалася адбіць богу паклонаў сорак саракоў.
8
Падмятаючы падолам чорнай расы цвінтар, Ефрасіння спяшалася адбіць богу паклонаў сорак саракоў.
У царкве гарэлі свечкі. Злева на каленях малілася дзесяткі два жанчын. Справа чорнымі слупамі тырчалі некалькі манахаў у аднолькавых расах, падперазаных пяньковымі вяроўкамі. На ўзвышэнні, перад зачыненымі царскімі варотамі, спіной да тых, хто маліўся, стаяў нейкі свяшчэннаслужыцель з капой сівых валасоў, якія падалі лохмамі на плечы, абцягнутыя залатой рызай. Свяшчэннаслужыцель стаяў, распяўшы рукі, трымаючы ў іх святыя дары. Богша падумаў, што гэта і ёсць епіскап.
Епіскап схіліў галаву перад царскімі варотамі, павярнуўся тварам на царкву, бласлаўляючы манахаў і жанчын. Тыя падалі на падлогу, як падаюць ад ветру снапы на жытнёвым полі. Толькі Ефрасіння засталася стаяць сярод царквы, і гэтага не мог не заўважыць епіскап.
— Ідзі за мной, — загадаў ён Ефрасінні.
Несучы святыя дары на выцягнутых руках, епіскап пайшоў да дзверцаў справа ад царскіх варот. Жанчыны і манахі з вясёлым пошумам падымаліся з падлогі, хрысціліся лянівымІ ўзмахамі рукі, нібы не хапала сілы асяніць сябе размашыстым крыжам.
Царква ўвачавідкі апусцела. Яны з Ефрасінняй засталіся адны сярод каменных сцен, якія вянчаў недасягальны купал. Ефрасіння пайшла ад абраза да абраза, гасіла пальцамі свечкі — царква памалу патанала ў змроках, і ўсё больш выразна чамусьці вынікалі на абразах строгія твары святых. Яны наводзілі змярцвеласць і страх.
Богша назіраў, як у пальцах Ефрасінні гасне кволы агеньчык свечкі, і яму здавалася, што гаснуць не свечкі, а зоркі ў Сусвеце, нібы настаў канец свету, пра які некалі думалася дужа адвольна і з недаверам. Канец свету сапраўды быў жахлівы, праўда, зусім па-іншаму, не так, як ён апісаны ў апакаліпсісу. Той канец свету быў больш тэатральны: трубы анёлаў, вывяржэнне попелу, серы і распаленых да чырвані каменняў, рэкі, якія цяклі назад да вытокаў, грукат грымотаў, плач тых, хто запознена раскаяўся.
Тут панавала мёртвая цішыня і густая цемра, ад якіх займала дыханне, і толькі пробліскі свядомасці падказвалі, што над зямлёй пранеслася ядзерная катастрофа. Богшу было зусім няважна ведаць, хто вінаваты ў ёй. Не было ні вінаватых, ні бязвінных — яны ператварыліся ў попел, які перамяшалі, узнялі ў неба грандыёзныя выбухі і шалёныя віхуры.
I ўсё ж вінаватыя былі: ён, Лазар Богша, і Ефрасіння Полацкая. Яны былі вінаватыя, што выжылі. Цяпер ім належала судзіць саміх сябе за тое, што засталіся жывыя, што на іх легла адказнасць за смерць усяго чалавечага роду. Чаму яны не сталі поперак смерці, чаму не загарадзілі ёй дарогу?
Лазар Богша прыгадаў усе спрэчкі апошніх гадоў: колькі слоў было сказана, каб утаймаваць вар’ятаў, а тыя ўсё ж зрабілі сваю чорную справу.
Богшу хацелася выць, крычаць ад роспачы, бяссілля і адзіноты. Але гэта ўжо не магло дапамагчы.
Згаснуць бы так, як гасне ў Сусвеце зорка. А можа, і яна гасне з болем і ў роспачы, што нешта не здолела прадбачыць?
Нейкая тайна заставалася для Богшы за сямю замкамі. Ён стаяў разгублены, знішчаны сваёй вінаватасцю. Таму голас Ефрасінні ў цемры здаўся яму ратавальным агеньчыкам у далёкай далі, дзе, магчыма, існавала жыццё і збаўленне ад жаху жыць ла адзіноце.
— Я здагадваюся, чаму епіскап паклікаў мяне, — Ефрасіння як бы разважала ўголас.
Яна пайшла да бакавой форткі злева.
За форткай да царквы былі прыбудаваныя пакоі епіскапа. У прыхожай стаяла драўляная канапа, падобная на палок у лазні. На ёй сядзеў малады манах і старанна калоў арэхі, але не еў ядры, а складаў іх на драўляны сподак. Пэўна, для епіскапа.
— А ты куды прэшся? — спытаўся ён у Богшы.
— Да епіскапа...
— А чаго?.. Якое ў цябе важнае пытанне, каб надакучваць епіскапу? — дапытваўся манах, не пазіраючы нават на Богшу, быццам той і не чалавек, а нейкая казяўка. — Калі наконт асобнай келлі, дык звярніся да келяра, а калі наконт работы, дык пагавары з псаломшчыкам... Епіскап дужа заняты. Ён усю ноч маліўся. Hi на хвіліну не заснуў...