— Візантыйская царква пагрузла ў распустве і багацці. Ты, отча прападобны, таму і абараняеш яе, што сам ходзіш у дарагіх адзеннях і жывеш у цёплых пакоях, а бедны гараджанін мерзне ад холаду з восені да лета.
— Сыдзі ад граху падалей, — закрычаў епіскап. — Княжай і сваёй уладай загадваю — сыдзі!..
— Мяне можна выгнаць з Полацка, але ж праўда застанецца тут...
Ефрасіння крута павярнулася і выйшла, пакінуўшы Богшу на адзіноце з епіскапам.
— Навошта ж ты так, епіскап? — упікнуў яго Богша. — Ефрасіння жадае дабра і шчасця Полацкай зямлі.
Епіскап паглядзеў на Богшу, як на дзівака.
— На тое ёсць князь і веча, — сказаў ён. — Дужа ўсе разумныя сталі. Усе толькі і робяць, што клапоцяцца пра полацкую зямлю... Ефрасіння вечна будзе гарэць у пякельным полымі, а імя яе будзе забыта хутчэй, чым цела яе ператворыцца ў парахню. Яна нешта блюзніць пра праўду. А праўда ў кожнага свая. Маленечкая, а свая. У князя вялікая праўда, бо ён князь. У вечавога тысяцкага — меншая, але большая за праўду рамесніка ці дружынніка. Манаху не праўда патрэбна, а вера. Ефрасіння не праўду шукае, а ісціну, якая аднаму богу даступна. Грэх дужацца з самім богам. Таму і нам, манахам, ад яе дужяння адны страты і клопаты. Вунь яна надумала летапісы весці. Не толькі нашы князі, а кіеўскія, чарнігаўскія, суздальскія і смаленскія занепакоіліся. Навошта царкве з князямі спрачацца? Нам бы свае грахі замаліць. Яна ж яшчэ надумала Баянавы песні запісаць, бо дзеда яе Усяслава Баян славіў. А Усяслаў усім багам маліўся. Царства яму нябеенае, але царкве больш выгоды, каб пра яго менш ведалі.
— Дык што будзе з яе летапісам і песнямі Баяна? — спалохаўся Лазар Богша. — Можа, ты загадаеш іх знішчыць?..
— На тое княжая воля, — ухіліўся ад прамога адказу епіскап.
Богша падумаў, што трэба папярэдзіць Ефрасінню.
Ён выбег на двор.
Густая цемра ахутвала горад, і толькі ў небе сям-там свяціліся цьмяныя зоркі.
9
Густая цемра ахутвала горад, і толькі ў небе сям-там свяціліся цьмяныя зоркі.
Толькі цяпер Богша сцяміў, што не ведае, дзе шукаць Ефрасініну келлю. Здаецца, у царкве.
Ён пайшоў вобмацкам, як сляпы, трымаючыся сцяны, і нечакана для сябе апынуўся ў царкве. У ёй, з-пад самага купала, звешвалася на тонкай пяньковай вяроўчыне панікадзіла — сем рознакаляровых лампадак у каваных падстаўках-трымальніках. Лампады кідалі на царкву мройнае святло, падобнае на няяркую вясёлку.
Богша прыгадаў, што такое прымітыўнае панікадзіла з лампадак ён бачыў некалі ў музеі Рафаіла Долі. Тады ён не звярнуў на яго ўвагу. Можа, і сам Доля не ведаў, які трымаў скарб.
Няма ўжо ні Долі, ні панікадзіла, ні іканастаса, ні самога музея. Хутка не стане і яго, Лазара Богшы, і тады наогул знікне памяць аб унікальнай калекцыі, як знікла памяць аб тым, хто пачаў некалі яе збіраць, як знікла памяць аб тым, хто напісаў "Слова аб палку Ігаравым"...
Богша павярнуўся, каб пайсці адсюль, з гэтай славутай царквы, дзе ўсё нагадвала мінулае і навекі страчанае. У думках ён прасачыў доўгую гісторыю існавання Сафійкі, прыгадаў, напэўна, самую дзікую задуму каталіцкіх служак пана бога — сцерці наогул памяць аб былой славе Полацка. Не было яе, славы, не было гісторыі. Яна пачалася з таго часу, як Полацк трапіў пад уладу польскіх паноў і уніяцкіх епіскапаў. Таму яны не проста перасвянцілі Сафійку ў касцёл, а перабудавалі яе, надаўшы строгім формам абрысы шляхетнасці. Але строгія формы не лезлі ў шляхецкую апранаху напаказ. Яны, на злосць перабудоўшчыкам, вылазілі з гэтай апранахі. Богша быў рады, што адзін са свайго дваццатага стагоддзя ўдастоіўся гонару бачыць царкву Сафіі ў яе першазданным вобліку.
Дзве жанчыны з вялізнымі хатулямі, гнучыся пад іх цяжарам да падлогі, кіравалі з царквы на выхад. Богша не заўважыў, адкуль яны паявіліся. Ён пайшоў за імі.
Выйшаўшы на царкоўны цвінтар, жанчыны азірнуліся. Адна з іх была Ефрасіння.
— Куды ты? — спытаўся ён.
— У Сялец...
— Не магла дачакацца дня?..
— Ноч — мая ратавальніца...
Богша падумаў, што яму варта было б памагчы жанчынам. Але яны стаялі ўжо каля новай хаты, ад бярвення якой пахла смалой. Недзе за плотам ляніва разы два гаўкнуў сабака. Спадарожніца Ефрасінні паклікала яго, і ён замоўк. На высокім ганку паявілася постаць мужчыны ў белым — кужэльная кашуля дасягала яму да пят.
— Хто там? — спытаўся ён.
— Ладзіслава, брат Лазар, з княжной Прадславай, — адказала Ефрасініна спадарожніца.
Мужчына скаціўся па прыступках уніз, вызваліў Ефрасінню ад паклажы. Панёс хатуль у хату.
У хаце пахла жыллём, бярозавым дзягцярным духам і жалезнай акалінай. Богша спыніўся ў парозе. Навокал яго панавала чорная цемрадзь. Нібы ён зноўку трапіў у "чорную дзірку".