Дзесьці ў куце цяжка засоп кавальскі мех. У горне ўспыхнула колькі іскраў. Неўзабаве затрапятаў і агеньчык. Чорныя змрокі шарахнуліся па закутках. Перад Богшавым зрокам паўстаў пакой, які ён недзе ўжо бачыў.
"Гэта ж Лазара Богшы хата, — прамільгнула ў Богшавай галаве здагадка. — Калі я быў у ёй? Тады як жывыя здані прывезлі мяне і кінулі ў старажытным Полацку на марозе?.."
Сярод пакоя цяпер стаяла Ефрасіння. Яе спадарожніца, сястра Лазара Богшы. Ладзіслава, знімала з плячэй хатуль, каб пакласці яго на стол побач з хатулём Ефрасінні. На палацях ляжаў стары, няйначай, бацька Лазара Богшы. А сам Лазар Богша — майстар славутага крыжа для Спаскай царквы — стаяў каля горна, раздзімаючы ў ім агонь. Ён быў малады, яшчэ бязвусы, русавалосы і сінявокі.
Бацька Лазара ўсё прыглядаўся да начных гасцей.
— Ладзіслава, ці ты гэта? — спытаўся ён.
— Я, тата, з князёўнай Прадславай.
Стары споўз з палацяў, пакланіўся Ефрасінні.
— Слава табе, князёўна, на вякі...
— I табе, майстар Багуслаў, — адказала Ефрасіння.
— Які я майстар, — махнуў рукой стары. — Аслеп во... Цяпер ён майстар... А вы адкуль і куды, калі не тайна?..
— Тайну мы хочам пакінуць у цябе, майстра... Тваю і нашу тайну.
Яна развязала вузлы на хатулі. У святле горна ярка бліснула каваная аздоба кніжнай вокладкі.
— Пазнаеш, майстар, сваю работу?.. У ёй і часцінка маёй працы — летапіс княства Полацкага, складзены мною па летапісцах Брачыслававых і Усяслававых...
Стары майстар падышоў да стала. Дрыготкай рукой ён памацаў залатыя засцёжкі, акаваныя ражкі вокладкі, ікону богамацеры, устаўленую ў вокладку ў самым яе цэнтры.
— Мая работа, — пераселым ад хвалявання голасам сказаў ён. — Нягожа, князёўна, такую каштоўнасць цягаць у хатулі ўначы па горадзе...
— Тата, як ты можаш! — крыкнуў ад горна сын.
— Магу, бо зробленае — непаўторна, — адказаў стары майстар.
— Таму і прынесла табе, майстар, — сказала Ефрасіння. — Схавай кнігу гэтую падалей ад чалавечых вачэй. Баюся, што яе можа спасцігнуць страшная бяда.
— Што ты кажаш, князёўна? Хто пасмее зрабіць замах на кнігу з воблікам богамацеры?..
— I вось гэты летапіс схавай, — як бы не пачуўшы старога майстра, Ефрасіння дастала з хатуля другую кнігу ў простых вокладках з ліпавых дошак, абцягнутых цялячай скурай. Ражкі абіўкі абшарпаліся, але кніга выглядала зусім новай. — То малы летапісец дзеда майго Усяслава. Дзіўлюся, калі паспяваў ён яшчэ садзіцца да стала, каб напісаць колькі слоў пра падзеі не толькі ў Полацку, але і ў Ноўгарадзе, Чарнігаве, Кіеве, Смаленску. Люты ён быў у баях, але і ў кніжнай справе пераўзыходзіў сам сябе.
— Надоўга, князёўна, вартаваць мне гэтыя кнігі? — спытаўся стары майстар, як толькі Ефрасіння замолкла. — Чую, дні мае злічаны, хоць Перунова страла яшчэ не паслана па маю душу...
— Не ведаю, майстар, — прызналася Ефрасіння. — Пакуль у Полацку княжыць атожылак кіеўскі, усяго можна дачакацца. Але я пастараюся з часам перахаваць іх. Ладзіслава, — звярнулася яна да сваёй спадарожніцы, — нам час у дарогу...
Ладзіслава загарнула астатнія кнігі ў кавалак палатна, завязала ражкі вузлом, закінула хатуль за плечы.
На дварэ ўсё яшчэ стаяла цёмная ноч. Абедзве падарожніцы мінулі гарадскі пасад, пайшлі сцежкай у жыце. За ім чарнеў лес. Падарожніцы нырнулі пад яго шаты і вынырнулі ўжо за ім, на паляне, сярод якой стаяла невялікая драўляная царква з манастырскімі харомамі.
На ўсходзе залачала неба. У прывідным святле зары асабліва кідаліся ў вочы вартыя жалю беднасць і запусценне. Ефрасіння пайшла да расчыненых насцеж дзвярэй струхлелай будыніны. Квадратны пакойчык у ёй нагадваў бы катушок для свіней, каб не было ў ім палацяў, глінабітнай, патрэсканай ад часу печы, дубовай лаўкі і дубовага стала.
Ладзіслава, як толькі скінула хатуль на палаці, адразу загаласіла, як па нябожчыку: "А ці не лепей нам было кінуцца з кручы ў хуткаплынную Дзвіну? Ці не лепей было, каб нас разарвалі ваўкі, чым памерці ад голаду і холаду ў гэтай глухамані? Хай вялікі Пярун паб’е тых, хто прыдумаў нам такое лютае пакаранне..."
Яна магла галасіць бясконца доўга. Ды ў святле сонечнай раніцы раптам узнікла на парозе келлі нешта калматае, зялёнае, бруднае, абарванае.
— Чаго сырасць разводзіш? — асіплым чалавечым голасам спытала яно.
Ладзіслава крыкнуіла, як падавілася праклёнамі. У яе вачах адбіўся жах.
— Ці не старац Іона? — спыталася Ефрасіння ў зялёнай здані.
— Ага, ён самы, — адказала здань.