— Заходзь...
У келлю ігуменні зайшоў Паэт, што напіша "Слова аб палку Ігаравым".
— Блаславі, прападобная, — схіліўся ён у паклоне.
— Бог блаславіць, — Ефрасіння двума пальцамі начарціла ў паветры крыж. — Што прывяло цябе так рана?..
— Рашэнне...
Ефрасіння горка ўздыхнула.
— Я так спадзявалася на цябе, а ты кідаеш мяне...
— Настаўніца, я пайшоў бы за табой на край свету, але дзядзька мой кліча мяне ў Чарнігаў. Ды і люба мне на свае вочы пабачыць стэпы палавецкія, пахадзіць у паходах на стэпнякоў. Полацкая зямля падобна зараз на параненага мядзведзя. Кожны сабака яшчэ ад жывога хоча адхапіць сабе смачнейшы кавалак... Ноўгарад, той атлусцеў і не можа цікавіць творцу. Паўднёвыя гарады з іх князямі хвалююць маё ўяўленне.
— Я разумею цябе, — сказала Ефрасіння. — Я спадзявалася, што ты станеш захоўваць нашу кніжную скарбонку... Можа, калі напісаў бы і пра тое, як мы рабілі яе.
Аўтар "Слова" сумеўся — не чакаў ён такога ад Ефрасінні, а выходзіць, і настаўніца не пазбаўлена самаўпэўненай ганарлівасці.
— Настаўніца, — прачула загаварыў ён, — я не нарадзіўся, каб складаць песні-быліны па прыкладу Баяна або салодкія прамовы, якімі цешыць сябе і прыхаджан Кірыла Тураўскі, выскаляцца так, як Даніла Заточнік, не па сэрцы мне і складаць жыція, накшталт тых, што складзены аб Барысе і Глебе ці аб Васільку Церабвольскім. Мая душа прагне ўзвышанага, вялікага, праўдзівага і неабдымнага. Я хачу спяваць на ўсю Русь, а не для аднаго князя ці аднаго горада.
— Гэта ў цябе ад старэйшага жраца суйскага храма. Гэта ён узбаламуціў тваю душу...
— Маю душу ўзбаламуціла ты, настаўніца, — сказаў аўтар "Слова". — Гэта ты закінула ў яе іскру надзеі. Мы дужа надоўга, настаўніца, застанемся ў душы язычнікамі, хоць будзем маліцца Хрысту. Старая язычаская вера яднала народы. Новая раз’яднала іх.
Яны доўга маўчалі, аж Богша знецярпеў ад гэтай паўзы.
— Я таксама пакідаю Полацк, — амаль нячутна сказала Ефрасіння.
— Настаўніца, чаму?..
— Заўтра прыхаджанам скажуць, што я паехала пакланіцца труне божай у далёкі Іерусалім. Цесна і душна стала тут. Дыхаць няма як. Не мне першай пакідаць айчыну. Не мне апошняй.
— Палачане не дапусцяць такое, — горача запратэставаў Паэт.
Ефрасіння горка ўсміхнулася. Аднымі пабялелымі вуснамі.
Перад сценамі манастыра гуў растрывожаны натоўп.
11
Перад сценамі манастыра гуў растрывожаны натоўп.
Лазар Богша дужа лёгка прашыў натоўп наскрозь, апынуўся на манастырскім двары. Сярод яго стаялі нейкія царкоўныя чыны ва ўрачыстых рызах.
— Нам бы воінаў сотню, — сказаў адзін з іх.
— Пакрычаць і супакояцца, — выказаў меркаванне другі.
— Аслабла вера ў народзе, вось што...
— Калі з чатырох аднаму адкруціць галаву, трое адразу стануць верыць...
— Усё не тое, — сказаў, мабыць, галоўны чын. — Людзі шануюць яе за грахі. Зробім грахі праведнасцю, а яе, грэшную, — святой. Самі не зробім, людзі зробяць.
— Наіўныя спадзяванні, — рагатнуў нехта.
Богша азірнуўся на незнаёмы голас.
Пад разгалістым дрэвам, якія растуць, няйначай, як у раі, сядзеў пацешны чалавечак, пакамечаны, кудлаты, у паношаным зрэб’і, але па выгляду жыццярадасны і бесклапотны.
На галаве ў яго ляпіўся каўпак, мабыць, з лямцу, але такі паношаны, што не здагадаешся, якім ен быў новы; троху крываватыя ногі былі абуты ў сырамятныя пасталы, падвязаныя сырамятнымі аборамі па белых кужэльных анучах. Стваралася ўражанне, што чалавек з усяго свайго цела найбольш шануе ногі. А што! Калі, можа, яго ногі кормяць, дык станеш шанаваць іх.
— Я і кажу, усё наіўныя спадзяванні. Не станем заглядаць у далёкую будучыню, калі сённяшні дзень можа быць астатнім днём твайго жыцця, у якім ты не ведаў радасці, а толькі пакуты, сорам і брыду зямнога быція. Ваструбім, як у златакаваныя трубы, ва ўсе сілы розуму свайго і зайграем у сярэбраныя арганы гордасці сваёй мудрасцю, абы не чуць, не бачыць беднасці, здзекаў, жорсткасці і гвалту. Дайце мне багацце і грошы, княжы стол або мітрапаліцкія палацы, каб я адвёў вочы свае ад пакут людскіх, абы самому піць, есці, весяліцца... О, вартыя жалю людзі, якія сядзяць на скрынях з дабром і не заўважаюць голых і сірых, што пакутуюць ад голаду і холаду! I яны яшчэ вучаць жабрака раздзяліць хлеб свой з такім жа жабраком. Як стрымаць сябе і не плюнуць у іхнія бессаромныя зрэнкі?..
Лазар Богша з душэўным хваляваннем слухаў бязладную гаворку незнаёмага чалавека. Хто ён?..
— Не кашчунствуй! — важка прагучаў знаёмы голас Ефрасінні. — Самкні вусны твае, бо з іх не водар або пяшчотны напеў, а смурод і карканне ворана, які ляціць на крывавую трызну. Чалавек справамі сваімі вялікі, а не багаццем. Не дагаджай чэраву, яно бяздоннае, а галаве, якая прагне ўсё спазнаць і на ўсё даць адказ...