— Чаму, Богша?.. Ці, можа, вы думаеце, што я жартую? — спытала Люба, і Лазар Богша раптам зразумеў, што яна і сапраўды не жартуе.
Ну, і дзянёчак выпаў! Звар’яцець можна!
— Паслухай, дзетка, — загаварыў ён тым паблажлівым тонам, які памагаў трымаць на адлегласці маладых экзальтаваных паклонніц, — я, здаецца, зусім не падобны на выхавацельку дзіцячага сада...
Люба засмяялася звонкім, вясёлым смехам, як і тады, калі яны спаткаліся ў музеі.
— Мне васемнаццаць гадоў, і я заканчваю сёлета першы курс тэатральнага інстытута. Я — дарослая, Богша, — сказала яна з непрадбачанай сур’ёзнасцю.
— Ага, зразумела, табе, няйначай, прапанавалі на дом эцюд: сварлівая жонка ў сучасным інтэр’еры, а партнёр — па абставінах, — прадаўжаў ён насмешнічаць, хоць, папраўдзе, размова пачынала яго непакоіць.
— Не трэба практыкавацца ў красамоўстве, Богша, — паўшчувала яго Люба. — I не трэба прыкідвацца, нібы ты несур’ёзна паставіўся да маіх слоў. Ты разгубіўся, а можа, і спалохаўся. Але мяне не трэба баяцца. Я буду добрай жонкай і таварышам...
Люба незаўважна для Богшы перайшла на даверлівы тон, нібы яны даўно знаёмыя. Богша і сапраўды быў разгублены.
— У мяне была жонка, і другой такой не будзе, — сказаў ён з цяжкаватай і нязграбнай сур’ёзнасцю, жадаючы захінуцца ад нечаканай прапановы.
— Я ведаю, што была, — адказала Люба. — Але ты, Богша, лішне безабаронны, і табе патрэбна такая жонка, як я. Так што дарэмна ты не хочаш маёй падтрымкі. Ды я і не дазволю, каб ты застаўся адзін у коле варожых табе людзей. Камусьці трэба абараняць цябе ад розных нечаканасцей, каб ты мог спакойна займацца мастацтвам...
Лазар Богша быў уражаны. Але яго і забаўляла гэтае сватанне. Як у нейкай буф-камедыі. Каб пабачыў такое на сцэне, папракнуў бы аўтара ў празмерным захапленні выдумкай.
— А што, можа, рызыкнуць? — весела сказаў ён і абняў Любу.
Тая надзіва лёгка вызвалілася з ягоных абдымкаў.
— Пакінь гэтыя абдымкі для дурніц, — павучальным тонам сказала яна. — Я не абыдзеная ўвагай сексуалка, якая кідаецца хоць пад мужчыну, хоць пад аўтобус... Мне патрэбны разумны муж...
— Ідзі ты да д’ябла, — напаўжартам сказаў Богша. — Знайшлася местачковая амазонка, якая яшчэ нешта выбірае... А калі я не хачу быць тваім мужам? Ты хоць пра гэта падумала?
— Найперш за ўсё, — адказала Люба. — А цяпер добранька паслухай, чаму мы павінны быць разам...
Яна так і не зняла асады, пакуль Богша не здаўся...
***
Тэлефонны званок — доўгі і пранізлівы ў начной цішы — разбудзіў Лазара Богшу.
— Гаварыце, — загадаў сонны голас, і адразу пачуліся чыесьці няўцешныя рыданні, аж у Богшы забегалі па спіне халодныя мурашкі.
Ён моўчкі, са страхам слухаў, як нехта плача, і ніяк не мог даўмецца, хто плача і чаму? Яму здалося, што і пачуты званок, і сонны голас, які загадаў гаварыць, і гэтыя рыданні па тэлефоне — звычайная галюцынацыя, працяг кашмарнага сну, які дасюль сніцца.
Богша раптам заўважыў у люстэрку чыйсьці адбітак з напалоханымі вачамі і аж уздрыгнуў. Было такое ўражанне, нібы ён вар’яцее і ўжо, можа, страціў розум.
Яму зрабілася так жудасна, што закалола ў патыліцу. Боль тым часам быў жывы, а таму рэальны. Ён і не даў Богшу страціць раўнавагу.
Няйначай, падсвядома ўзнікла думка, што памёр Доля і Соф’я Ігнатаўна звоніць, каб паведаміць аб смерці. Здагадка была зусім недарэчная — Соф’я Ігнатаўна, прыкутая да ложка цяжкай хваробай, не магла пайсці на пошту, а тэлефона ў іх не было, — але яна хоць нешта праясняла. Напрыклад, тое, што ён, Богша, не трызніць.
— Не трэба плакаць, — прачулым ад перапуду голасам сказаў ён, — парушаць вечны спачын чалавека, які не меў спакою на зямлі.
На ягонае здзіўленне, рыданні абарваліся.
— Праўда ваша, Лазар Васільевіч, не трэба плакаць... Але ж і цярпець не стае сіл...
Голас быў Долеў. Лазар Богша адчуў, як зноў яго ахапіў страх. Голас Долі як бы даносіўся з таго свету. А можа, гэта ён, Богша, знаходзіцца на тым свеце, у царстве ценяў і вечнага сутоння?
Лазара Богшу ахіналі прывідныя прыцемкі. Аднекуль, праўда, прабівалася чырванаватае святло, як з пякельных печаў, у якіх падсмажваюць грэшныя душы. Але яно здавалася нерэальным.
Богша інстынктыўна працягнуў руку, з усяе сілы пацягнуў за шнурок свяцільніка. Яркае святло ўспыхнула на сцяне, аж разанула па вачах.
Не, чорт пабяры, ён не трызніў. Усё адбываецца наяве. Долеў голас таксама.
— Што здарылася, Рафаіл Міхайлавіч? — спытаўся ён ахрыплым ад хвалявання голасам.
— Лазар Васільевіч, родненькі... Згубілі мы Зосечку... Соф’ю Ігнатаўну...