* * *
Незалежнасць Беларусі... За яе, гэтую волю, у свой час паплаціліся жыццём, цкаваліся i пасля гвалтоўнай смерці лепшыя сыны народа – i тыя, хто ўтвараў ВНР, i тыя, хто ладзіў БССР.
Цяпер гэтая незалежнасць літаральна звалілася з неба. Ды... не адзінкі, сотні i тысячы, a многія i многія, у тым ліку i нашы кіраўнікі, здаецца, разгубіліся, азіраюцца вакол ды абмацваюць позіркам нядаўні цэнтр: што рабіць? Я к жыць без загадаў?
Цяжка, а то i страшна выціскаць ca сваёй душы паслужлівага выканаўцу ды няма вопыту адчуваць сябе, рэспубліку дзяржаўнымі. Нават ужо тое, што ў наш Вярхоўны Савет ніяк не можа ўвайсці гаспадыняй (а пакуль што толькі падчарыцай) беларуская мова, паказвае: у многіх няма элементарнага разумення, што гістарычная памяць, нацыянальныя каштоўнасці – адна з умоў сцверджання дзяржаўнасці, а сама дзяржаўнасць – не прыхамаць «нацыяналістаў», а жыццёвая патрэба кожнага развітага народа. Калі гэтага не разумець i не дабівацца, то гэта найпершая адзнака таго, што нацыя i яе сілы не зусім здаровыя. Лячэнне дзяржаўнасцю (агромністай каштоўнасцю, што выпрацавала чалавецтва) – надзейны паратунак ад пагібельнай для народа немачы.
Пакуль што беларускую дзяржаўнасць не столькі прызнаём i мацуем мы самі, колькі за нас робяць гэта іншыя краіны свету. Адно суцяшэнне: дасць нарэшце Бог – іншыя разумныя людзі навучаць нас розуму i павагі да ўсяго свайго.
* * *
«Как не любить Пушкина и Толстого?» – бывае, «б'е» хтосьці з велікарусаў i нашых русіфікаваных землячкоў, гакім вось прыёмам робячы з цябе i ворага, i недаросліка, а заадно каварна перакрываючы кісларод зняможанай беларускай мове i культуры.
Ніхто не мае права змушаць любіць Пушкіна i Талстога, гэта асабістая справа кожнага. Іншая рэч, што ты невысокай культуры, калі не паважаеш такіх вялікіх майстроў, як, скажам, Шэкспір, Гёта, Міцкевіч, Шаўчэнка, Нізамі, Дастаеўскі, Чэхаў...
Калі сыходзіць з гэтых высокакультурных пазіцый, дык чаму той-сёй дазваляе сабе «культурна» абражаць нашых выдатных майстроў, мову, на якой яны тварылі? На гэта асабісга я чуў розныя адказы. Напрыклад: «А беларуская мова непрыгожая», «Я не ведаю вашай літаратуры i культуры, але я ix не люблю» i г. д.
Наконт прыгажосці мовы не варта спрачацца (лухта гэта, што з некалькіх тысяч моў у свеце Бог найменш усяго даў нашай, беларускай), а вось пра тое, што ў многіх нашых людзей адбілі не толькі печань, але i гістарычную памяць, зглумілі душу i змусілі грэбаваць сваім, a ўрэшце i не ведаць яго, мы гаварылі i будзем гаварыць.
Ёсць спадзяванне, што цяпер, у новых умовах, ужо не столькі Закон аб мовах, а шырокая народная свядомасць дасць належны штуршок для выйсця беларускай мовы i культуры з куткоў i хутароў на шырокі прастор.
Калегі па пяры, журналісты з радыё i тэлебачання, з цяперашніх шматлікіх рускамоўных выданняў, давайце шчыра, належным чынам цэнячы здаровую нацыянальную канцэпцыю, паспрыяем гэтай справе! I найперш асабістым прыкладам!
* * *
Шаноўныя чытачы, ахвотнікі чытаць толькі на рускай мове, будзьце пільныя!
Улічваючы ваша такое аднабокае моўнае запатрабаванне, вас спрытна акалпачваюць розныя дзялкі. Яны на рускай мове агромністымі тыражамі i па вялікай цане выдаюць для вас не толькі высокамастацкія творы, але i розны сурагат, замешаны на пошлым сексе, на прымітыўных дэтэктывах i фантастыцы. Абы вы хапалі «клубнічку», абы набівалі іхнія кішэні!
He ўсе творы, што пішуць беларускія пісьменнікі i выдаюць з-за няўвагі да ix чытачоў маленькімі тыражамі, – шэдэўры. Не. Але сярод ix нямала таленавітых i добрых, што маглі б зрабіць гонар самым развітым літаратурам.
...На вялікі жаль, а то i ганебна, што, прагнучы лёгкай нажывы, кінуліся выдаваць нізкапробны перакладны хлам i некаторыя нашы літаратары. Праўда, каб не было сорамна перад калегамі, якія годна служаць сваей справе, у выхадных дадзеных хаваюцца за псеўданімы...
* * *
Заўсёды i ва ўсім свеце найбольш у культуры дабіваўся той, хто не мадэліраваў з чужых узораў, а здольваў адчуць, перадаць многае са зместу i духу роднага народа. Нават больш: лепшае з гэтых мастацкіх рэчаў – народны дар i здабытак.
* * *
Як узнікае свядомае, высокаразвітае асяроддзе, а то нават i грамадства? Ты шчыры i сумленны, ён, я – такія, усе не здаліся, не схібілі, паказалі ўсё лепшае – глядзі, i ўзнікае, развіваецца яно, свядомае i высокаразвітае...
1991
IV (1992-1996)