Eltenemo kaj sano de helenaj kaj makedonaj militistoj laŭ niaj modernaj mezuroj same estas nekredeblaj. Sufiĉas rigardi al statuoj de Doriforo, Apoksiomeno, de la Diskoĵetanto, de la tiel nomata «Diadoĥo» (alie «Helenisma princo») aŭ rememori la distancojn, kiujn trairis en seninterrompaj militiroj la makedona infanterio. Nemalofte oni aŭdas, ke la maratona mesaĝulo-spartano de reĝo Leonido, trakurinte la maratonan distancon, falis morta, dum niaj sportistoj kuras eĉ pli — kaj estas vivaj. La sciantoj de la sporto tamen forgesas, ke la junulo kuris sian «distancon» ne demetante la armilaron, post tuta tago da manbatalo, elteni kiun jam per si mem estas heroaĵo.
Ekzistas atestoj, ke la sama junulo tagon antaŭ la batalo trakuris eĉ pli grandan distancon, estinte sendita por helpo (kiu ne venis).
Mallonge dirante, severa selekto de multaj generacioj kaj vivo, en kiu fizika evoluo estis opiniata la plej grava afero, kreis, eble, ne tro fortajn, sed ege eltenemajn homojn.
Aleksandro mem kaj liaj proksimuloj por jarcentoj restis mirindaj ekzemploj de tia eltenemo pri vundoj kaj malfacilaĵoj, de viva fortikeco en bataloj kaj vojaĝoj, ne dirante eĉ pri kuraĝo, ne cedanta al la legenda kuraĝo de spartanoj.
Laŭ la plej nova vortaro de la helena lingvo de S. I. Sobolevskij (1967), mi skribas diftongojn (krom omikrono-upsilono = u) per du sonoj, sen latinigo. Tial la malsameco kun kelkaj ĝenerale konataj vortoj ne miru leganton. Ĉie, kie tio estas ebla, mi rezignas transdoni «teta-n» per sono «f», «eta-n» per «i», kaj «beta-n» per «v», kiel tio estis farata en la malnova Rusio, laŭ la lego de tiuj literoj laŭ la slavona tradicio, aperinta surbaze de la sudslavaj lingvoj.
Ĝis nun ni skribas ruse «Vifleem», por Betleĥemo, «alfavit» por alfabeto, «Fivy» por Tebo. Antaŭ ne tre longe oni skribis eĉ «vivliofika» por biblioteko. Mi permesu al mi rememorigi la faman lingvistikan anekdoton kun beotaj ŝafoj, kiuj rolis kiel filologoj. Post furiozaj disputoj, kiel oni legu «beta-n» kaj «eta-n», estis trovita versaĵo de Heziodo pri ŝafa grego, malleviĝanta de sur montoj. Blekado de la ŝafoj, transdonita per literoj «beta» kaj «eta», metis finon al la disputoj, ĉar eĉ en la tempo de Heziodo ŝafoj ne povis krii «vi».
La plej enradikiĝintaj vortoj estas tamen uzataj en la tradicia formo. Mi evitadis la formon de virinaj nomoj, akceptitan cele de konservo de poezia metro en malnovaj tradukoj, kun finaĵo «ida» — Laida, Erida. La finaĵoj «ida», «id» estas analogiaj al nia patronomo, kaj signifas apartenon al gento: Odiseo Laertido (filo de Laerto), Tezeo Ereĥteido (el la gento de Ereĥteo), Helena Tindarida (filino de Tindaro). Finaĵo de geografiaj nomoj per «eta» ekde la tempoj, kiam ĝi estis legata, kiel «i», devigis doni al la nomoj pluralon: Gaŭgameloj, Suzoj. Sed reale endus skribi rusigitajn finaĵojn analoge al ĉiuj virinaj nomoj, finiĝantaj per «eta»: Helena, Atena, Hera, sekve «Gaŭgamela», «Suza». Escepton konsistigus pluralaj nomoj, finiĝantaj per diftongo «ai»: «Afiny», «Fivy». Ili estas plej proksimaj al rusaj nomoj de aparteno: «de Atena», «de Tebo». Tamen, simile al aliaj enradikiĝintaj vortoj, ilia korekto estas afero de estontaj specialaj verkoj.
Mi penis ekspliki ĉi tie kelkajn specifaĵojn de miaj rigardoj al la priskribata epoko tute ne por bazi la romanon kiel sciencan esploron. Tio estas literatura verko kun siaj ebloj de uzo de la materialo.
Por legado de vortoj kaj kompreno de terminoj, ne ricevintaj rektan klarigon en la teksto, servas ĉi-sekva
I. Ĉiujn helenajn vortojn kaj nomojn oni prononcu kun akcento sur la antaŭlasta silabo. En dusilabaj vortoj kaj nomoj akcento staras propre sur la unua silabo: Tais, Eris. Tio koncernas ankaŭ plej multajn adaptitajn nomojn: Aleksandro (Aleksandros), Menedemo (Menedemos), Nearĥo (Nearĥos).
II. La helena Nova jaro okazas en la unua novluno post la somera solstico, do en la unua dektago de julio.
La kalendaro laŭ olimpikoj komenciĝas ekde la unua olimpiko en la 776-a jaro antaŭ nia erao, po kvar jaroj por ĉiu olimpiko. Jaroj nomiĝas laŭ la olimpikoj ekde la unua ĝis la kvara: la unua jaro de la 75-a olimpiko estas la 480-a jaro a.n.e. Por transkalkuli la olimpikajn jarojn al la niaj, necesas memori, ke ĉiu helena jaro respondas al dua duono de nia respektiva jaro kaj al unua duono de la jaro, sekvanta post ĝi. Necesas multipliki la nombron de pasintaj olimpikoj per 4, adicii la malpligrandigitan je unu nombron de jaroj post la kuranta olimpiko kaj la ricevitan sumon subtrahi de 776, se la evento okazis aŭtune aŭ vintre, aŭ de 775, se ĝi okazis printempe aŭ somere.
Jen listo de atikaj monatoj de la jaro:
Somero. 1. Hekatombejono (mezo de julio — mezo de aŭgusto). 2. Metagejtniono (aŭgusto — unua duono de septembro). 3. Boedromiono (septembro — unua duono de oktobro). Aŭtuno. 4. Pianepsiono (oktobro — unua duono de novembro). 5. Majmakteriono (novembro — unua duono de decembro). 6. Posideono (decembro — unua duono de januaro). Vintro. 7. Gameliono (januaro — unua duono de februaro). 8. Antesteriono (februaro — unua duono de marto). 9. Elafeboliono (marto — unua duono de aprilo). Printempo. 10. Muniĥiono (aprilo — unua duono de majo). 11. Targeliono (majo — unua duono de junio). 12. Skiroforiono (junio — unua duono de julio).
III. Kelkaj mezurunuoj kaj monunuoj.
Stadio longa — 178 m; olimpika — 185 m; egipta sĥeno, egala al persa parasango, — 30 stadioj, ĉirkaŭ 5 km; pletro — 31 m; orgio — 185 cm; pekiso (kubuto) — 0.46 m; podeso (piedo) — 0.3 m; palesto (polmo) — ĉirkaŭ 7 cm; epidamo, egala al 3 palestoj, — 23 cm; kondilo, egala al 2 daktiloj (fingroj), — ĉirkaŭ 4 cm.
Talanto estas pezo je 26 kg, mino — 437 g; monunuoj: talanto — 100 minoj, mino — 60 draĥmoj.
Disvastiĝintaj atikaj moneroj: arĝenta didraĥmo (2 draĥmoj) egalas al ora persa dariko. Tetradraĥmo (4 draĥmoj) kun bildo de la strigo de Atena estis la ĉefa atika monunuo (en arĝento, la oro ekuziĝis en la epoko de Aleksandro, kiam la valoro de talanto kaj draĥmo forte malkreskis).
Mezurunuoj de likvaĵoj: ĥoeso (kruĉo) — iomete pli ol 3 litroj; kotileo (poto) — ĉirkaŭ 0.3 litroj.
IV. Helena saluto «Ĥajre!» («Ĝoju!») konformas al nia «Saluton!». Por adiaŭo oni diris aŭ «Ĥajre!», aŭ, ĉe atendata longa disiĝo, «Geliajne!» («Estu sana!»).
Ĉapitro I. Tero kaj steloj
Al T. I. E. — nun kaj ĉiam
Okcidenta vento estis fortiĝanta. Pezaj ondoj, oleecaj sub la vesperiĝanta ĉielo, tondris, frakasiĝante je la bordo. Nearĥo kun Aleksandro fornaĝis malproksime antaŭen, kaj Ptolemeo, naĝanta malpli bone kaj pli peza, komencis senfortiĝi, speciale kiam la Koliada kabo ĉesis ŝirmi lin disde la vento. Ne kuraĝante malproksimiĝi de la bordo kaj timante alproksimiĝi al blankaj ekflugoj de ŝprucoj ĉe nigriĝintaj rokoj, li koleris kontraŭ la amikoj, kiuj forlasis lin. Kretano Nearĥo, silentema kaj evitema, nevenkebla naĝisto, tute ne timis tempeston kaj povis simple ne kompreni, ke transnaĝi la Faleran golfon de kabo al kabo estas danĝere dum tia vetero por la makedonoj, ne tiom amikaj kun la maro.