Стваральнікі БНР не былі выразнікамі класавых інтарэсаў беларускай буржуазіі, памешчыкаў і капіталістаў. Бо і самі яны, за нязначным выняткам, былі дзецьмі му жыцкай вёскі, дробнай шляхты, рабочых ускраін горада, рамеснікаў і чыгуначнікаў, прыгнечанай нацыянальнай інтэлігенцыі. Лёс амаль кожнага з іх склаўся далей трагічна — і тых, хто ў сярэдзіне 20-х паверыў у БССР як у здабытую нарэшце Бацькаўшчыну, і тых, хто такога даверу да сталінскіх апрычнікаў на Беларусі не выказаў. Лёсы іх, паўтараю, — адна з самых трагічных старонак нашай гісторыі. Старонак, аб'ектыўнае даследаванне якіх яшчэ толькі пачынаецца.
Галоўнае пытанне, якое стал а вадападзел ам у белару скай гісторыяграфіі 20-га стагоддзя, — было ці не было ўтварэнне БНР выяўленнем волі беларускага народа? Сёння на гэта пытанне можна адказаць зусім адназначна: было! Бясспрэчна, было! БНР, яе праграма і яе ўрад зарадзіліся ў нетрах УсебеларускагаЗ'езду, наякісабралісязвыш 1800дэлегатаў з усіх. этнічных куточкаў Беларусі. Не купка адшчапенцаў і здраднікаў беларускага народа, як дагэтуль лемантуюць нашы "дабразычліўцы", а без мала 2000 сыноў і дачок Бацькаўшчыны, пераважна ў салдацкіх шынялях і сялянскіх світках, шчырыя ў сваёй любові да Беларусі і самаахвярныя, — з адзіным наказам: ажыццявіць нарэшце адвечную запаветную мару беларускага народа — стварыць сваю дзяржаву, каб "людзьмі звацца". Гэта быў незвычайны парыў разбуджанага народнага духу, — такі парыў, якога пасля ўжо не было ніколі. Знаць, багаславёная зямля наша, калі так хутка, амаль імгненна, азваліся на покліч жыцця і часу тысячы яе шчырых рупліўцаў, заступнікаў і абаронцаў. Амаль усе яны пазней былі пакараны, загублены ці асуджаны на пакуты, а ўся "віна" іх перад гісторыяй Беларусі ў тым, што яны мацней чым іншыя любілі Бацькаўшчыну, глыбей разумелі яе трагічны лёс, ясней і лепш бачылі яе шляхі да запаветнай будучыні. Гэта былі людзі, якія і пасля, пазней, і на страшнай галгофе душы, услед за сваім паэтам, маглі горкавыдыхнуць: "Мне сняццасны абБеларусі". Тое, чаго ніколі не маглі і не могуць сказаць мяснікоўцы і кнорынцы.
Адсюль і розніца ў падыходах да ўзнікнення Беларускай дзяржавы. Ці мы яе створым самі і так як хочам, адпаведна нашым уласным ідэалам, ці атрымаем яе з нейчых рук гатовую і такую, з такою доляй свабоды і незалежнасці, наколькі хопіць спагады і шчодрасці панам-дабрадзеям. Ідэя БНР не была навязана зверху або інспірыравана аднекуль збоку, з пазамежжа. Яна была прадыктавана самім ходам народнага жыцця-быцця як гістарычная непазбежнасць. I яна вынікл а, яна паўстала, яна, калі хочаце, выбухнула з той магмы гневу і крыўды, якая з цягам стагодцзяў збіралася і кіпела і бурна клекатала ў неабсяжнай і бяздоннай душы народнай. Яна, гэтая ідэя, адбылася, здзейснілася як неадменны гістарычны факт. Таму адмаўляць яе або перакрэсліваць яе значэнне — проста неразумна, відочная недарэчнасць. Так, ідэя БНР рэалізавалася ў прасторы гістарычнага часу не поўнасцю, у тых варунках яна і не магла рэалізавацца ва ўсёй сваёй велічнай задуме. I аднак жа значэнне яе ў жыццёвым лёсе беларускага народа — велізарнейшае і непераходнае, урокі яе і сягоння, я сказаў бы — асабліва сягоння, і жыватворныя і дарагія. Дарагія і ў самым простым сэнсе слова — яны надта дорага каштавалі нашаму народу, яны аплочаны пакутамі і жыццём тысяч і тысяч лепшых грамадзян Айчыны. Пры гэтым хацеў бы падкрэсліць наступнае. Калі людзі за ідэю ідуць на вялікія пакуты, на катаргу, у канцлагер і на расстрэл, на смерць — дык мусіць жа гэта ідэя нечага варта! I калі гэту ідэю так стараліся, а яШчэ і сёння стараюцца задушыць — значыць, яе баяцца, значыць, яна для' 'ворагаў беларушчыны'' страшная! I калі гэту ідэю столькі кляймілі, абражалі, заганялі ў падполле — а сэрцы людскія цягнуцца да яе ўсё больш і больш, і пры гэтым усё болын распростваюцца і дужэюць і акрыляюцца, — значыць, яна і добрая, і справядлівая, і несмяротная. А ўкладваецца ўсяго ў два звычайныя словы: жыве Беларусь!
Ніл Гілевіч
ТАЛІСМАН
Новая кніга паэзіі
Лістапад 1993 — травень 1994