5 лiпеня. - Можа, я звар'яцеў? Тое, што адбылося, тое, што я пабачыў мiнулай ноччу, такое дзiва, што ў мяне ад адной згадкi пра гэта кружыцца галава!
Я замкнуў дзверы на ключ - цяпер я раблю гэта кожнага вечара. Пасля мне захацелася пiць, i я выпiў паўшклянкi вады i выпадкова заўважыў, што графiн быў поўны аж да крышталёвага корка.
Пасля я лёг i заснуў звычайным жахлiвым сном. Праз дзве гадзiны яшчэ агiднейшы жах абудзiў мяне.
Уявiце сабе чалавека, якi спiць, якога забiваюць i якi прачынаецца з нажом у грудзях, ён сплывае крывёй, хрыпiць, не можа дыхаць, ён хутка памрэ - але нiчога не разумее.
Урэшце я апамятаўся i зноў захацеў пiць. Я запалiў свечку i падышоў да стала, дзе стаяў графiн. Я падняў яго, нахiлiў над шклянкай, але вада не палiлася. Графiн быў пусты! Зусiм пусты! Спачатку я нiчога не зразумеў, пасля раптам я так расхваляваўся, што мусiў сесцi, я проста ўпаў на крэсла! Пасля я ўскочыў i агледзеўся! Зноў сеў перад празрыстым крышталём графiна, збянтэжаны ад здзiўлення i страху. Я глядзеў на графiн не адрываючыся, шукаючы разгадку. Рукi мае дрыжалi. Значыцца, гэтую ваду нехта выпiў? Хто? Я? Ну, вядома ж, я. Апроч мяне нiхто больш не мог. Значыцца, я лунацiк, я жыў, сам таго не ведаючы, таямнiчым дваiстым жыццём. Мiмаволi пачынаеш думаць, цi не жывуць у нас адразу дзве асобы або, можа, нейкая iншая iстота, чужая, незразумелая i нябачная, што пасяляецца тады, калi душа спiць, у нашае цела, бярэ яго ў палон, i яно падпарадкоўваецца яму, як нам самiм, нават больш, як нам самiм.
Але хто зразумее мой невыказны страх? Хто зразумее пачуццё нармальнага, разумнага чалавека, якi з жахам у вачах глядзiць на графiн, з якога знiкла трохi вады, пакуль ён спаў!
Я так i праседзеў да ранiцы, не наважваючыся вярнуцца ў ложак.
6 лiпеня. - Я вар'яцею. Сёння ўночы нехта зноў выпiў поўны графiн цi хутчэй - я выпiў! Але цi я гэта? А калi не? Хто ж гэта? Хто? О Божа! Я вар'яцею! Хто мяне выратуе?
10 лiпеня. - Я зрабiў некалькi доследаў, i яны далi дзiўныя вынiкi.
Папраўдзе, я звар'яцеў!
6 лiпеня, перад тым, як класцiся ў ложак, я паставiў на стол вiна, малака, вады, хлеба i сунiц.
Нехта - напэўна я - выпiў усю ваду i трохi малака. Вiно i сунiцы засталiся нечапаныя.
7 лiпеня я паўтарыў той самы дослед, i ён даў такi самы вынiк.
8 лiпеня я прыняў ваду i малако. Астатняе засталося нечапанае.
Урэшце 9 лiпеня я зноў паставiў на стол вады i малака, але навязаў рыльцы графiнаў белай муслiнавай тканiнай i прывязаў коркi. Пасля я нацёр вусны, бараду i рукi чорным грыфелем i лёг спаць.
Мяне ахапiў непераможны сон, за iм прыйшло жахлiвае абуджэнне. Я нi да чога не дакрануўся - нават бялiзна ў ложку засталася чыстая. Я кiнуўся да стала - на тканiне, што абцягвала графiны, плямаў не было. Я развязаў завязкi, дрыжучы ад страху. Нехта выпiў усю ваду! Нехта выпiў усё малако! О Божа!..
Я неадкладна еду ў Парыж.
12 лiпеня. - Парыж. Апошнiмi днямi я зусiм страцiў розум! Напэўна, я зрабiўся цацкай маёй знерваванай фантазii, а можа, я i напраўду быў лунацiк або стаў ахвярай тых усiм вядомых, але невытлумачальных уплываў, якiя называюць сугестыяй. Ва ўсялякiм разе мой стан наблiжаўся да вар'яцтва, i дваццаць чатыры гадзiны ў Парыжы дадалi мне ўпэўненасцi ў сабе.
Учора, скончыўшы ўсе вiзiты, якiя напоўнiлi маю душу новым, жыццядайным паветрам, я прабавiў вечар у Французскiм тэатры. Ставiлi п'есу Аляксандра Дзюма-сына, i яе бадзёры i здаровы дух канчаткова мяне вылечыў. Напэўна, адзiнота вельмi небяспечная людзям iнтэлектуальнай працы. Нам трэба, каб вакол нас былi людзi, якiя думаюць, размаўляюць. Калi мы на доўгi час застаёмся адны, мы запаўняем пустку вакол нас прывiдамi.
Вельмi вясёлы, я вяртаўся ў гатэль бульварамi. Прадзiраючыся праз натоўп, я згадваў з лёгкай iронiяй мае жахi, мае думкi мiнулага тыдня. Як я мог верыць у тое, што нейкая нябачная iстота жыве разам са мною пад адным дахам! Якi ўсё ж слабы наш розум - ён затуманьваецца, як толькi нас уражвае нейкая нават самая маленькая незразумеласць.
Замест таго каб зрабiць простую выснову: "Я не разумею, бо не магу вызначыць прычыны", мы адразу пачынаем уяўляць сабе жудасныя таямнiцы i звышнатуральныя сiлы.
14 лiпеня. - Дзень Рэспублiкi. Я гуляў па вулiцах i цешыўся, як дзiця, з ракет i сцягоў. Вельмi недарэчна, калi людзi радуюцца ў пэўны, вызначаны дзень, паводле ўрадавага загаду. Народ - гэта дурны натоўп, якi часам бязглузда церпiць, а часам жорстка паўстае. Яму кажуць: "Радуйся!" Ён радуецца. Яму кажуць: "Iдзi бiся з суседам". I ён iдзе бiцца. Яму кажуць: "Галасуй за iмператара". I ён галасуе. Пасля кажуць: "Галасуй за рэспублiку". I ён галасуе за рэспублiку.
Тыя, хто кiруе народам, таксама дурныя, але яны падпарадкоўваюцца не людзям, а прынцыпам. А прынцыпы гэтыя бязглуздыя, няслушныя i нiкому не патрэбныя, хоць бы толькi таму, што яны - прынцыпы, гэта значыць iдэi, што лiчацца слушнымi i непахiснымi. Непахiснымi ў гэтым свеце, дзе нельга нi ў чым быць пэўным, бо нават святло - iлюзiя, гук - iлюзiя.
16 лiпеня. - Учора я пабачыў рэчы, якiя мяне глыбока ўразiлi.
Я вячэраў у маёй кузiны, панi Сабле, муж якой камандуе 76-м стралковым палком у Лiможы. Апроч мяне былi запрошаныя яшчэ дзве маладыя жанчыны. Муж адной з iх, доктар Паран, шмат займаецца нервовымi хваробамi i некаторымi незвычайнымi з'явамi. Цяпер ён праводзiць доследы ў галiне гiпнозу i сугестыi.
Ён доўга расказваў нам пра плённыя вынiкi доследаў ангельскiх вучоных i лекараў Нансiйскай школы.
Рэчы, пра якiя ён гаварыў, здалiся мне такiмi дзiўнымi, што я адмовiўся ў iх паверыць.