19 жнiўня. - Я ведаю... ведаю... я ўсё ведаю! Толькi што я прачытаў наступнае ў "Аглядзе навуковага свету":
"З Рыо-дэ-Жанейра нам даслалi даволi цiкавае паведамленне. Шаленства, нават цэлая эпiдэмiя шаленства, якую можна параўнаць з тымi хвалямi ўсеагульнага шаленства, што ў сярэднявеччы абрыналiся на эўрапейскiя народы, лютуе цяпер у правiнцыi Сан-Паўла. Людзi ў роспачы пакiдаюць жытло, сходзяць з вёсак, развiтваюцца са сваiмi палямi. Яны кажуць, што за iмi гоняцца, валодаюць iмi, кiруюць, нiбы жывёлай, нейкiя нябачныя, але адчувальныя на дотык iстоты, нейкiя вампiры, што патроху адбiраюць у людзей жыццё, пакуль тыя спяць. Апроч гэтага яны п'юць ваду i малако i, здаецца, не цiкавяцца нiякай iншай ежай.
Пан прафесар Дон Пэдра Энрыкес, а разам з iм некаторыя iншыя вучоныя-медыкi, накiраваўся ў правiнцыю Сан-Паўла, каб даследаваць на месцы прычыны i праявы гэтага дзiўнага шаленства i прапанаваць iмператару захады, якiя, на думку прафесара, дапамаглi б заклiкаць да развагi насельнiцтва, ахопленае хваробай".
А! А! Я памятаю, памятаю той прыгожы бразiльскi трохмачтавiк, што праплыў 8 траўня мiма маiх вокнаў, паднiмаючыся на Сене! Ён здаўся мне такiм прыгожым, такiм белым, такiм вясёлым! ГЭТЫ быў там, ён прыплыў адтуль, дзе з'явiўся яго род! Ён мяне ўбачыў! Ён убачыў таксама мой белы дом i скочыў з карабля на бераг. О, Божа!
Цяпер я ведаю, я здагадваюся. Панаванню чалавека настаў канец.
Ён прыйшоў, Той, каго баялiся старажытныя людзi, Той, каго заклiналi неспакойныя святары, каго цёмнымi начамi выклiкалi ведзьмакi, нiколi яго не бачачы. Той, каму фантазiя часовых гаспадароў Зямлi надавала найпачварнейшыя або, наадварот, найпрывабнейшыя формы гномаў, духаў, генiяў, феяў, дамавiкоў. У адрозненне ад грубых паняццяў, народжаных жывёльным страхам, празорлiвыя людзi ўяўлялi яго больш выразна. Яго разгадаў Мэсмэр, i ўжо дзесяць гадоў таму медыкi дакладна вызначылi прыроду яго магутнасцi, перш чым ён сам яе выявiў. Яны гулялi са зброяй Новага Ўладара, з панаваннем таямнiчай волi над заняволенай чалавечай душой. Яны назвалi гэта магнетызмам, гiпнатызмам, сугестыяй... цi як там. Я бачыў, як яны забаўлялiся, нiбы неасцярожныя дзецi, з гэтай страшнай сiлай! Гора нам! Гора людзям! Ён прыйшоў, гэты, як жа ён завецца... гэты... мне здаецца, ён крычыць сваё iмя, але я не чую... ага, ён крычыць, я слухаю... я не магу... паўтары... Тамтэй... Я пачуў: Тамтэй... гэта ён... Тамтэй... ён прыйшоў!
О, гора! Каршун упаляваў голуба, воўк з'еў авечку, леў зжор вастрарогага буйвала, чалавек забiў льва стралою, мячом, порахам. Але чалавек зробiцца Тамтэю тым, чым зрабiлiся нам конь цi бык: яго майном, яго служкам i яго жыўленнем, праз магутнасць яго волi. Гора нам!
Аднак часам звер паўстае i забiвае свайго ўтаймавальнiка... я таксама хачу... я здолею... Але трэба яго зведаць, убачыць, дакрануцца да яго! Вучоныя кажуць, што вочы жывёл, рознячыся ад нашых сваёй будовай, бачаць усё iнакш... А мае вочы не могуць убачыць гэтага новага прыхадня, што мяне прыгнятае...
Чаму? О, цяпер мне згадваюцца словы манаха з гары Сэн-Мiшэль: Цi ж бачым мы хоць бы стотысячную частку таго, што iснуе вакол нас? Вось, прыкладам, вецер, наймагутнейшая сiла ў прыродзе, што збiвае з ног людзей, бурыць дамы, вырывае з коранем дрэвы, узнiмае ў моры вадзяныя слупы, валiць скалы i разбiвае ўшчэнт вялiкiя караблi. Вецер забiвае, свiшча, стогне, раве, але цi бачылi вы яго, цi можаце вы яго ўбачыць? I аднак ён iснуе!
Я яшчэ думаў: мой зрок такi слабы, такi недасканалы, што зусiм не ўспрымае цвёрдых рэчываў, калi яны празрыстыя, як шкло!.. Калi на маiм шляху будзе стаяць вялiкая шыбiна, я дамся аб яе, як птушка, што заляцела ў пакой i б'ецца галавой у шыбы. Дый колькi яшчэ ўсяго, што падманвае наш зрок, збiвае з тропу. Цi ж дзiва, што я не магу заўважыць нейкае новае цела, праз якое свабодна праходзiць святло.
Новая iстота! А чаму не? Яна абавязкова павiнна была прыйсцi! Не мы ж апошнiя на Зямлi! Мы не заўважаем гэтай iстоты, як не заўважалi яе i тыя, хто жыў да нас. Справа ў тым, што яе прырода больш дасканалая, яе цела больш складанае i далiкатнае, чым нашае, такое слабое, так нязграбна створанае, абцяжаранае органамi, якiя заўсёды стамляюцца, заўсёды хiбяць, заўсёды псуюцца, як старыя рысоры. Наша цела жыве, як раслiна, як жывёла, яно з цяжкасцю жывiцца паветрам, травой, мясам, яно - жывы механiзм, падуладны хваробам, нявечанням, гнiенню, дрэнна адладжаны, наiўны i дзiўны, ненатуральна няўдалы. Наш арганiзм - нязграбнае вытанчанае стварэнне, чарнавы эскiз нейкай разумнейшай i дасканалай iстоты.
Нас так мала на гэтым свеце, пачынаючы ад вустрыцы i канчаючы чалавекам. Дык чаму не можа з'явiцца яшчэ адна iстота, калi прайшоў час, дастатковы для з'яўлення новага вiду?
Чаму ж не можа з'явiцца яшчэ адна iстота? Чаму ж не могуць з'явiцца новыя, зусiм iншыя дрэвы з вялiзнымi кветкамi, якiя б ззялi i поўнiлi пахам цэлыя краiны? Чаму б не з'явiцца новым рэчывам апроч агню, паветра, зямлi i вады? Iх чатыры, усяго толькi чатыры, гэтых жыццядайных пачаткаў усяго iснага! Як шкада, што iх не сорак, не чатырыста, не чатыры тысячы! Якое ўсё навокал беднае, нiкчэмнае, убогае, скупа дадзенае, абыякава прыдуманае, з цяжкасцю зробленае! Во - слон, гiпапатам - якая грацыя! Вярблюд - якая элегантнасць!
Вы спытаецеся: а матылёк? Жывая кветка, якая лётае. Але я ўяўляю матылька велiчынёй з сотню сусветаў, з крыламi, што я не магу нават выказаць iх формы, прыгажосцi, колеру, руху. Але я яго бачу... ён лётае мiж зорак, агортваючы iх свежасцю i духмянасцю. А людзi там, угары, глядзяць на яго з замiлаваннем i захапленнем!..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Што са мною робiцца? Гэта ён, ён, Тамтэй, ён гняце мяне, ён падказвае мне гэтыя вар'яцкiя думкi! Ён ува мне, ён робiцца маёй душой. Я заб'ю яго!