Яшчэ ў першыя дні вайны ў хату калгаснай даяркі, удавы цёткі Насты, зайшоў хлопчык гадоў чатырнаццаці. Ён папрасіў напіцца. Цётка Наста глянула на яго, і сэрца яе балюча сціснулася. Хлопчык быў худы і такі стомлены, што ледзь стаяў на нагах. Яго жоўтыя чаравікі зусім парваліся, з іх выглядалі распухлыя, пазбіваныя пальцы.
— Куды ж ты ідзеш? — ласкава запытала цётка Наста.
Хлопчык паказаў рукой на ўсход і ціха прагаварыў:
— Хачу ў Маскву як-небудзь прабрацца.
— А адкуль ты?
— Я, цётачка, ад самай Гарынскай заставы іду…
— А дзе ж твае бацькі? — працягвала дапытвацца цётка Наста.
— Бацька ваюе, а маці загінула… Мы выехалі на машыне, але па дарозе нас разбамбілі.
У цёткі Насты на вачах з'явіліся слёзы. Жанчыне стала вельмі шкада гэтага, не па гадах сур'ёзнага хлопчыка з вялікімі сінімі вачыма. Яна яго накарміла, потым нагрэла вады і прапанавала памыцца.
— А хто ж у цябе ў Маскве? — спытала цётка Наста, калі хлопчык сабраўся мыцца.
— Бабулька ў мяне там… Мы ўсе да 1939 года жылі ў Маскве. Я там і нарадзіўся. А потым тату перавялі на граніцу, ён вайсковец.
Цётка Наста цяжка ўздыхнула.
— Ох, вайна, вайна! Усё жыццё перавярнула, колькі людзей гіне… Ну, ідзі, сынок, мыйся.
Гаспадыня выйшла. Хлопчык, не спяшаючыся, распрануўся, акуратна склаў сваё адзенне, наліў у шырокую, яшчэ зусім новую балею вады. Ён мыўся асцярожна, каб не наплёхаць, а скончыўшы мыцца, выцер анучай падлогу, выліў ваду і запытаў у цёткі Насты, дзе ў іх калодзеж.
— А навошта табе калодзеж?
— Хачу вады ў балею нанасіць, каб не рассохлася.
Цётцы вельмі спадабаўся гэты ўважлівы, акуратны хлопчык, і калі ён, адпачыўшы, сабраўся ісці, яна проста сказала:
— Куды ж ты пойдзеш? Заставайся ў мяне, сяк-так перажывём гэтую навалу, тады да бабулі вернешся, бацьку знойдзеш…
Хлопчык задумаўся. Відаць было, што яму вельмі хацелася ісці на ўсход, да сваіх. Але, глянуўшы на свае ашчэраныя чаравікі, паварушыўшы сінімі распухлымі пальцамі ног, ён толькі цяжка ўздыхнуў.
— Дзякую, цётачка, — ціха адказаў ён. — Калі можна, дык я застануся. Вы не думайце, што я гультай. Я працаваць буду — дровы калоць, ваду насіць — усё, што трэба.
У час свайго цяжкага, пакутлівага блукання хлопчык не адзін раз назіраў жудасныя сцэны здзекаў фашыстаў з савецкіх людзей. І цяпер, калі ён бачыў чалавека ў зялёным фрэнчы з фашысцкім знакам на рукаве, яго адразу ж ахоплівала пачуццё гарачай нянавісці да ворагаў. Гэтае пачуццё яшчэ больш умацавалася пасля здзекаў Антака з сялян вёскі Ляхаўцы.
Хлопчык не ведаў, хто падпаліў маёнтак пана Вышамірскага, і шчыра зайздросціў тым невядомым героям. Але неўзабаве яму давялося не толькі пазнаёміцца з тымі людзьмі, хто адпомсціў пану, але і самому прыняць непасрэдны ўдзел у барацьбе з паліцэйскімі.
На другі дзень пасля таго, як згарэў маёнтак, цётка Наста паслала хлопчыка ў лес па галлё. Хлопчык дайшоў да ўзлесся і прыслухаўся: ён пачуў трэск матацыклетных матораў. Праз хвіліну ўбачыў, як прамчаліся чатыры чорныя трохколавыя матацыклы, у якіх сядзела па тры паліцэйскія. Ззаду ехала грузавая машына, у якой побач з шафёрам сядзеў начальнік паліцыі.
«Зноў Антак да нас едзе! — з жахам падумаў хлопчык. — Трэба папярэдзіць людзей», — і ён з усіх ног кінуўся бегчы назад у вёску.
Не даязджаючы да вёскі, матацыклісты спыніліся. З машыны вылез Антак і пачаў нешта тлумачыць. Пасля гэтага адзін матацыкл з паліцаямі паехаў направа ад вёскі, другі — налева. «Акружаюць», — падумаў хлопчык. Астатнія паехалі проста ў вёску. Прыпынак матацыклістаў даў магчымасць хлопчыку крыху апярэдзіць іх.
— Цётка Наста, цётка Наста! Зноў Антак прыехаў,— ледзь выгаварыў ён.
— Бяжы да дзеда Івана. Ён прасіў, як што здарыцца, паведаміць яму.
Калі Сцёпа прыбег да дзеда, той сядзеў і правіў стары бот.
— Дзядуля, Антак прыехаў!
— Што?
Дзед Іван устаў і глянуў у акно.
— Вось што, — ён павярнуўся да хлопчыка: — Я табе давяраю вялікую справу. Ты пойдзеш да дзядзькі Мірона і паведаміш яму, што да нас прыехалі паліцэйскія.
— А хто такі дзядзька Мірон?
— Камандзір партызанскага атрада, наш абаронца.
— А як мне яго знайсці?
— Я табе раскажу.
Дзед Іван растлумачыў, як знайсці атрад дзядзькі Мірона, і хлопчык пабег. Праз хвіліну азірнуўшыся, ён убачыў высокую постаць дзеда Івана, які ішоў па двары ў суправаджэнні двух паліцэйскіх.
Балюча сціснулася сэрца хлопчыка. Ён бег спачатку гародамі, потым кустамі да лесу. Але як ён ні спяшаўся, усё ж такі, пакуль знайшоў партызан, прайшло значна больш часу, чым ён разлічваў. Таму дзядзька Мірон са сваім атрадам парашыў напасці на паліцэйскіх не ў вёсцы, а зрабіць засаду на дарозе.
Паліцэйскія не чакалі засады і вельмі разгубіліся, калі раптам у матацыкл, які ехаў першым, з-за кустоў паляцела граната і ўслед за выбухам пачуўся сухі трэск стрэлаў.
Грузавая машына спынілася. Антак, які сядзеў побач з шафёрам, дрыжачымі рукамі адчыніў дзверцы і кінуўся ў кусты. Паліцэйскія, убачыўшы, што іх начальнік збег, таксама пабеглі ў лес, адстрэльваючыся. Але ўцячы ўдалося нямногім.
— А як прозвішча хлопчыка, які паведаміў партызанам аб налёце паліцэйскіх? — перапыніў расказ Зінаіды Антонаўны Віця Капусцін.
— Казіміраў, Сцяпан Казіміраў…
— А-а-а! — усклікнуў Віця. — Гэта той Казіміраў, чый дзённік знайшлі нашы хлопцы?
— Той самы, — адказала настаўніца.
— Зінаіда Антонаўна! А якое дачыненне мае Сцяпан Казіміраў да папер доктара Долахава? — спытала звеннявая Каця Спірыдонава.
— Так, так… — падтрымалі яе і другія вучні.— Раскажыце нам яшчэ пра доктара Долахава і яго паперы.
— Добра, слухайце…
Насустрач цяжкасцям
Аднойчы ў жнівеньскую ноч у дзверы хаты настаўніцы Людмілы Андрэеўны, Жэнькавай маці, нехта нецярпліва пастукаў. Гаспадыня ўсхапілася. Хто б гэта мог быць? Зноў фашысты? Прыслухалася. Не, тыя б'юць у дзверы ботамі або прыкладамі аўтаматаў. Гэта нехта іншы. Яна хуценька апранулася, запаліла газоўку і падышла да дзвярэй.
— Хто там?
— Адчыніце, гэта я, — пачуўся за дзвярыма хрыплаваты голас.
— Хто гэта?
— Доктар Долахаў.
Жанчына, спяшаючыся, пачала адбіваць далонню завалку.
Карней Пракопавіч быў добры знаёмы Людмілы Андрэеўны. Адразу ж пасля ўз'яднання заходніх абласцей Беларусі з усходнімі па Ляхаўцах пайшла чутка, што ў іх вёску прыедзе доктар. «Не можа гэтага быць, — спачатку не паверылі людзі,— у нашай вёсцы будзе доктар?» Гэтага ж раней ніколі не было. Аднак чутка спраўдзілася. Аднойчы ў Ляхаўцы прыехаў на аўтамабілі невысокага росту, пажылы, але вельмі рухавы чалавек у пенснэ. Гэта і быў доктар Долахаў. Ён застаўся жыць на кватэры ў Людмілы Андрэеўны. Карней Пракопавіч даведаўся, што мясцовыя жыхары лечаць сухоты асобым грыбком. Грыбок гэты жыве на кары дубовых дрэў, якіх шмат расло паблізу ад Ляхаўцаў. Доктар вырашыў дасканала вывучыць лячэбныя ўласцівасці грыбка і незадоўга да вайны выехаў у Мінск, дзе да яго паслуг была добра абсталяваная лабараторыя.
…І вось доктар Долахаў вярнуўся.
Упусціўшы госця ў хату, Людміла Андрэеўна запёрла дзверы і, зайшоўшы ў пакой, разгублена сказала:
— Карней Пракопавіч, як жа вы, чаго ж гэта вы… Тут жа фашысты лютуюць…
— Ведаю! — сказаў доктар, распрануўшыся і прысеўшы на крэсла.
— Ды што ж вы тут будзеце рабіць? Карней Пракопавіч зірнуў на акно, якое было завешана коўдрай, потым на Людмілу Андрэеўну.
— Вы пытаецеся, што я буду рабіць?.. Я прыехаў сюды, каб… змагацца з ворагам.
Ён адпароў падкладку ў крысе пінжака і дастаў адтуль лісток паперы.
— Гэта заклік падпольнага абкома, — урачыста паведаміў ён і аддаў лісток Людміле Андрэеўне. Яна хуценька ўзяла яго, прагледзела і сказала, светла ўсміхаючыся:
— Я ўжо чытала… — потым ціха дадала: — Партызанскі атрад у нашым раёне ўжо створаны…