Неяк вечарам у канцы зiмы да яе прыязджаў бацька. Як жа ён стараўся ўгаварыць Тэрэзу зняць з сябе абвiнавачаннi i падазрэннi! - "Усё яшчэ можна ўладзiць. Доктар Педмэ згадзiўся забраць з суда сваю скаргу, бо ён нiбыта да канца не ўпэўнены, цi адзiн рэцэпт не напiсаны ягонай рукой. А што да хлараформу, дыгiталiну i аканiцiну, то ён, вядома, не мог выпiсаць iх у такiх вялiкiх дозах. Ну, а раз у крывi хворага гэтыя рэчывы не выяўлены..."
Размова тая адбывалася ў цёткi Клары. Лямпы не запальвалi. Водблiскi агню з камiна напаўнялi халодны пакой дрыготкiм святлом. Тэрэза, нiбы вучанiца, якая пераказвае вызубраны ўрок, гаварыла цiхiм манатонным голасам (Божа! Колькi бяссонных начэй паўтарала яна гэты ўрок сама сабе!):
- Я спаткала на дарозе нейкага нетутэйшага чалавека. Ён сказаў, што ведае, што я пасылаю чалавека ў аптэку па лякарствы, i папрасiў узяць ад яго рэцэпт. Сам ён быў вiнаваты аптэкару грошы i не хацеў там паказвацца. Ён не пакiнуў мне свайго адраса, абяцаў сам прыйсцi i забраць лякарствы...
- Тэрэза! Прыдумай што-небудзь другое! Прашу цябе, дзеля нас усiх, дзеля сям'i! Прыдумай што-небудзь!..
Бацька ўпарта, зноў i зноў паўтараў свае просьбы. Глухая цётка адчула смяротную небяспеку, што навiсла над Тэрэзай, i прыўзняла галаву ад падушкi: "Што ён табе кажа? Чаго ён хоча? Чаму табе хочуць зрабiць нешта нядобрае?" Тэрэза знайшла ў сабе сiлы ўсмiхнуцца цётцы, пагладзiць яе рукi, а сама, як дзяўчынка на ўроку закону божага, усё паўтарала: "Сустрэла на дарозе чалавека. Ужо сцямнела, i я не разгледзела яго ў твар. Ён не сказаў мне, на якой ферме жыве... А нядаўна вечарам ён прыходзiў i забраў лякарствы. Як на тое, дома нiкога не было i нiхто яго не бачыў".
IX
Вось i Сэн-Клер. Тэрэза выйшла з вагона, яе нiхто не пазнаў. Пакуль Бальён забiраў рэчы, яна прашмыгнула памiж штабелямi дошак, абышла станцыю i выйшла на дарогу, дзе стаяў фаэтон.
Цяпер гэты фаэтон быў яе адзiным прытулкам. Тэрэза больш не баiцца сустрэць каго-небудзь у такi познi час на гэтай калдобiстай дарозе. Аднак гiсторыя яе жыцця i злачынства, адноўленая ў памяцi з такой цяжкасцю, пацярпела крах: нiчога не засталося ад падрыхтаванай споведзi. Ёй няма чаго сказаць у сваю абарону... Нiводнага разумнага доваду... Застаецца толькi адно: маўчаць i адказваць на пытаннi. А ўрэшце, чаго ёй цяпер баяцца? Ноч гэтая пройдзе, заўтра ўзыдзе сонца, яна ўпэўнена, што выцерабiлася з гэтай бяды, што б там далей нi здарылася. Горш за гэтую абыякавасць, за гэтую адарванасць ад усяго свету i нават ад сябе самой - горш за гэта ўжо нiчога быць не можа... Вось i сутыкнулiся ў адной iстоце жыццё i смерць, i Тэрэза ўжо адчувала смерць, як толькi гэта можа адчуваць жывы чалавек...
Вочы яе прывыклi да цемры, i Тэрэза на паваротцы дарогi пазнала ферму, нiзкiя пабудовы якой былi падобныя на вялiзных сонных жывёлiн. Тут некалi Анна заўсёды палохалася сабакi, якi кiдаўся пад колы яе веласiпеда. Крыху воддаль ад дарогi ў лагчыне рос алешнiк, дзе ў самыя спякотныя днi халадок асвяжаў расчырванелыя шчокi сябровак. Дзяўчынка на веласiпедзе, яе ўсмешка, белыя зубы, капялюшык ад сонца, дзiньканне веласiпеднага званка i радасны голас: "Глядзi! Я пускаю руль i еду без рук!" - усё гэта яшчэ захоўвае памяць... I гэта ўсё, што застаецца ад перажытага!... I гэта ўсё, ад чаго можа спачыць ушчэнт змучанае сэрца!..
I ў такт цоканню капытоў конiка, што бяжыць трушком, Тэрэза машынальна паўтарае: "Марнае маё жыццё - нiкчэмнае маё жыццё - адзiнота бязмерная мая няўцешная доля мая". Ах, ёсць адзiнае, што можа ўратаваць... Але хiба Бернар на гэта здольны?.. О, калi б ён сустрэў яе з адкрытымi абдымкамi i нiчога не пытаўся!.. О, калi б магла яна прытулiцца галавой да чалавека i адчуць яго жывое цяпло!..
Вось i той узгорак жытняга поля, дзе калiсьцi ў гарачы дзень сядзеў Жан Азеведа. А яна ж тады паверыла, што ёсць на свеце такое месца, дзе яна магла б расквiтнець, - сярод людзей, якiя зразумеюць яе, магчыма, будуць захапляцца ёю i дарыць ёй сваю любоў! Але адзiнота навалiлася на яе, як балячкi на пракажонага: "Нi для мяне, нi супраць мяне нiхто ўжо нiчога зрабiць не можа".
- А вунь i нашы насустрач iдуць.
Бальён нацягнуў лейцы. Два ценi наблiжалiся да фаэтона. Бернар - ён жа яшчэ зусiм слабы... А ўсё ж такi выйшаў сустракаць... Мусiць, хоча хутчэй пачуць, чым усё скончылася... Тэрэза высоўваецца з фаэтона i яшчэ здалёк крычыць: "Справа спынена!" А ў адказ гучыць сухая рэплiка: "Ды хiба магло быць iнакш!" Бернар дапамог цётцы Клары залезцi ў фаэтон, сам узяў лейцы, а Бальёну сказаў iсцi пехатой. Цётка Клара села памiж Бернарам i Тэрэзай. Давялося крычаць ёй у самае вуха, што ўсё абышлося добра i справа ўладзiлася (старая дагэтуль мела даволi цьмянае ўяўленне пра ўсю гэтую драму). Як звычайна, цётка пачала гаварыць, гаварыць без перадыху: "У iх толькi адна тактыка, - гнеўна паўтарала яна, - i цяпер зноў пачынаецца справа Дрэйфуса*. Паклёп - на гэта яны майстры! Ну што ж, паклёпнiчайце, але ведайце, што праўды не схаваеш. Сiлы ў iх хапае, i дарэмна рэспублiканцы перасталi трымаць вуха востра. Iм адно дай паблажку, i гэтыя смярдзючыя жывёлiны добрага чалавека з вантробамi з'ядуць..." Тэрэза з удзячнасцю слухала цётчыну гамонку: хоць на нейкi момант адцягвалася страшная, непазбежная размова з мужам...
* Судовая справа па несправядлiвым абвiнавачаннi ў шпiянажы на карысць Германii афiцэра французскага Генеральнага штаба Альфрэда Дрэйфуса (1859-1930). Нягледзячы на адсутнасць доказаў, ваенны суд прыгаварыў А.Дрэйфуса ў снежнi 1894 г. да пажыццёвай катаргi, але пад актыўным нацiскам перадавых рабочых, сацыялiстаў, прагрэсiўнай iнтэлiгенцыi ён быў памiлаваны (1899), а потым поўнасцю рэабiлiтаваны (1906 г.).
Потым цётка Клара, цяжка дыхаючы, падымалася па лесвiцы. У руках у яе быў падсвечнiк з запаленымi свечкамi:
- А вы што, яшчэ не будзеце класцiся? Тэрэза, ты ж, пэўна, стамiлася. Там мы пакiнулi табе талерку булёну i халодную курыцу.
Бернар i Тэрэза ўсё яшчэ стаялi ў прыхожай. Старая бачыла, як Бернар адчынiў дзверы ў гасцiную, прапусцiў наперад Тэрэзу i сам пайшоў следам. О, калi б яна не была глухая!.. Яна абавязкова цiхенька падышла б да дзвярэй i ўсё падслухала!.. А так нiхто i не думае яе асцерагацца: жывая, а нiбы замураваная... I ўсё ж цётка патушыла свечкi, вобмацкам спусцiлася на першы паверх i зiрнула ў замочную шчылiну: Бернар якраз перастаўляў лямпу. Яго ярка асветлены твар меў нейкi напалоханы i адначасна ўрачысты выгляд. Тэрэза сядзела спiной да дзвярэй. Яе палiто i капялюшык ляжалi на крэсле. Ад яе мокрых боцiкаў, што стаялi каля камiна, iшла пара. На iмгненне яна павярнулася тварам да мужа, i старая з радасцю ўбачыла, што Тэрэза ўсмiхаецца.