VIII
Побач з гэтымi свежымi, гэтымi юнымi iстотамi, побач з гэтымi бязвiннымi чалавечкамi ў яго заўжды ўзнiкала жаданне, хваравiтая, неадольная патрэба узяць iх у свае неспакойныя пальцы, пакруцiць, памацаць, наблiзiць як мага больш да сябе, зрабiць iх сваiмi.
I калi яму выпадала iсцi з кiм-небудзь з iх на вулiцу, весцi каго-небудзь з iх прагуляцца, ён браў яго маленькую ручку i, пераходзячы на другi бок дарогi, моцна сцiскаў яе ў сваёй цёплай, сваёй дужай руцэ, стрымлiваючыся, каб не раздушыць гэтых малюпасенькiх пальчыкаў, калi яны пераходзiлi на той бок вулiцы i з бязмежнаю асцярогай глядзелi спачатку налева, потым направа, каб упэўнiцца, што перайсцi паспяваюць, каб пераканацца, што нiякай машыны няма, каб яго золатка, яго мiлае дзiцятка, гэтая маленькая жывая iстота, кволая i такая даверлiвая, за якую ён нясе такую адказнасць, не была раздушаная пад коламi.
I пераходзячы вулiцу, ён вучыў яго, што трэба спачатку доўга чакаць i быць уважлiвым, уважлiвым-уважлiвым, быць вельмi-вельмi ўважлiвым, калi пераходзiш вулiцу, нават на пераходзе, бо "трэба так мала, досыць усяго секунды няўвагi, каб здарылася непапраўнае".
I яшчэ ён любiў гаварыць з iмi пра свой узрост, свой стары ўзрост, i пра сваю смерць. "Што ты скажаш, калi ў цябе не стане дзядулi, не будзе твайго дзядулi, бо ён старэнькi, ведаеш, вельмi старэнькi, i хутка яму прыйдзе пара памiраць. Ведаеш, што робяць, калi памруць? А ў яго ж таксама, у твайго дзядулi, у яго была мамачка. А? Дзе яна цяпер? Эх-эх, дзе яна цяпер, мой даражэнькi? Пайшла. Няма болей мамачкi, яна даўно ўжо памерла, яго мамачка, пайшла, няма яе больш, усё, памерла яна".
Паветра было шэрае i нерухомае, без пахаў, абапал вулiцы ўзвышалiся дамы, роўныя, шчыльныя i змрочныя гмахi, што абступалi iх, калi яны паволi рушылi па тратуары, трымаючыся за рукi. I малое адчувала, як нешта душыць, цiсне, скоўвае яго. Нешта мяккае i задушлiвае, што яго абавязкова прынукалi прыняць, увабраць, пад ласкавым i няўмольным прымусам, злёгку зацiскаючы яму нос, каб ён праглынуў, каб не мог супрацiўляцца, - i гэтае нешта пранiкала ў яго, пакуль малое дробна i паслухмяна трухала па тратуары, пакорлiва трымаючыся за ручку, вельмi разумна, згодна кiваючы галавой i слухаючы, як яму тлумачаць, што заўжды трэба быць асцярожным, калi пераходзiш, i глядзець - налева, направа, i быць уважлiвым, вельмi ўважлiвым, каб не здарылася непапраўнага, калi пераходзiш па пераходзе.
IX
Яна сядзела ў фатэлi, зашыўшыся ў кут, скурчыўшыся, з выцягнутаю шыяй, вырачанымi вачыма. "Ага, ага, ага, ага", - казала яна i, кiваючы галавой, нiбы пагаджалася з кожным прамоўленым словам. Яна была страшная - цiхая, слiзкая, уся нейкая гладкая, i толькi вочы, адны, былi вырачаныя. У ёй было штось прыгнятальнае, штось насцярожлiвае, i ў цiхмянасцi яе нiбыта хавалася прытоеная пагроза.
Ён адчуваў, што любою цаной трэба што-небудзь зрабiць - каб яна расслабiлася, каб яна супакоiлася, але ён разумеў, што здольны на гэтае можа быць толькi той, хто валодае нечалавечаю сiлай, у каго хопiць духу сесцi насупраць, добра, зручна ўладкаваўшыся ў крэсле, i асмелiцца спакойна зiрнуць на яе, зiрнуць ёй у твар, злавiць яе позiрк i не зводзiць вачэй з яе скурчанай постацi. "Ну што! Як вашы справункi? - асмелiцца ён сказаць. - Як вы сябе пачуваеце?" - ён асмелiцца ёй сказаць гэта i потым счакае. Няхай яна выкажацца, няхай дзейнiчае, няхай раскрые сябе, няхай усё гэта выйдзе, лопне, прарвецца нарэшце - яго гэта не спалохае.
Але зрабiць гэта самому - не, у яго нiколi не хапiла б сiлы. Яму, наадварот, трэба было пастарацца гэта стрымаць, як мага даўжэй, не даць гэтаму вылiцца, любою цаной, усё роўна як, зацiснуць, запхнуць у яе, каб усё засталося там, усярэдзiне.
А ўвогуле - што, што? Што ўсё гэта такое? Яму было страшна, ён баяўся сарвацца, нi хвiлiны - нельга было губляць нi хвiлiны - на думкi, развагi. I, як заўсёды, калi ён бачыў яе, ён зноў уваходзiў у гэтую ролю, да якой яго змушала яна - так здавалася яму - сiлай, пагрозай. I ён пачынаў балбатаць, гаварыць, мянцiць безупынку, усё роўна што, пра каго, безнадзейна кiдацца (як змяя перад дудкай? як птушка перад удавам? - ён ужо не разумеў нiчога), хутчэй, хутчэй, не спыняцца, не губляць нi хвiлiны, хутчэй, хутчэй, пакуль не позна, стрымаць, улагодзiць. Гаварыць, але гаварыць - пра што? пра каго? - пра сябе, ну але - пра сябе, пра сваiх, пра сяброў, пра крэўных, пра ўсё, што ў iх дзеецца, пра iх сваркi, сакрэты, пра ўсё, што лепей было б схаваць, але калi ўжо гэта можа яе зацiкавiць, калi гэта яе пацешыць, якiя сумненнi - трэба ўсё ёй сказаць, расказаць, усё ёй выкласцi, усё аддаць - бо яна тут, чакае, зашыўшыся ў кут у фатэлi, такая цiхая, слiзкая, скурчаная.
X
Папаўднi яны разам выходзiлi ў горад - яны вялi жыццё свецкiх панi. Ах! Якое цудоўнае гэта было жыццё! Яны заходзiлi ў "чаёўнi", елi пiрожныя, якiя прыдзiрлiва выбiралi з выглядам вялiкiх знаўцаў ласункаў: эклеры з шакаладнай начынкай, бабы, цесткi.
Вакол быў як шумлiвы птушыны двор, цёплы, вясёла расквечаны, прыгожа аздоблены. I яны заставалiся тут i сядзелi, цесна скупiўшыся вакол невялiчкiх столiкаў, i гаманiлi.
I адусюль на iх нiбы павявала лёгкiм ветрыкам узбуджанасцi, жвавасцi, радаснай усхваляванасцi ад успамiну пра цяжкi выбар, яны i цяпер яшчэ сумнявалiся трошкi (цi будзе ён стасавацца з блакiтна-шэрым ансамблем? ды не, не - вядома, будзе, проста чароўна), i ў перспектыве ўяўлялася гэткая метамарфоза, гэткае раптоўнае самаўзвышэнне, бляск.
Яны, яны, яны, яны, паўсюль, заўсёды яны, ненажэрныя, сакатлiвыя, далiкатныя.
Iх твары нiбы распiнала з сярэдзiны ўнутранаю напружанасцю, iх абыякавыя позiркi слiзгалi па паверхнi, па абалонцы рэчаў, спынiўшыся на iмгненне, узважвалi iх (прыгожае, непрыгожае?) i зноў пакiдалi. Румяны надавалi iм цяжкi бляск, нейкую нежывую свежасць.
Яны заходзiлi ў чаёўнi. Доўга, гадзiнамi сядзелi там, пакуль не пачынала цямнець. I гаманiлi: "У iх бываюць такiя нiкчэмныя сцэны, такiя сваркi, без дай прычыны. I я мушу сказаць, шкадую больш усё-ткi яго. Колькi? Ды, прынамсi, два мiльёны. I гэта яшчэ толькi спадчына ад цёткi Жазефiны... Не... З чаго вы ўзялi? Ды не ажэнiцца ён з ёй. Яму патрэбна добрая гаспадыня i дамаседка, ён нават сам не разумее гэтага. Ды не, я вам кажу. Яму патрэбна дамаседка... Дамаседка... Дамаседка..." Усё, пра што iм казалi, усё, што яны чулi, - усё i заўсёды было пра гэта, тут яны былi знаўцы: пачуццi, каханне, жыццё - гэта была iх сфера. Яна належала iм.
I яны гаманiлi, гаманiлi бясконца, паўтаралi ўвесь час адно, i пераварочвалi, i пераварочвалi зноў, з аднаго боку, потым з другога, i мясiлi, мясiлi, безупынку качалi ў пальцах гэтае непадатнае, мiзэрнае рэчыва, якое выдлубвалi з жыцця (з таго, што яны называлi "жыццём", з iх сферы), i мясiлi, расплёсквалi, скочвалi - пакуль яно не рабiлася камячком, маленькаю шэраю гулькай.
XI
Яна выведала сакрэт. Вынюхала, дзе хаваецца тое, што павiнна лiчыцца - для ўсiх - сапраўдным багаццем. Цяпер яна ведала "шкалу вартасцяў".
З ёй - нiякiх размоў пра транты, пра розныя там капялюшыкi ад Рэмона. Чаравiкi з тупымi насамi выклiкалi ў яе пагарду.
Нiбыта макрыца, яна неўпрыкмет падкралася да iх i - каварна, як кошка, якая, жмурачы вочы, аблiзваецца перад гарнушкам смятаны, - падслухала, дзе, у чым яна, "самая сапраўдная iсцiна".
Цяпер яна гэта ведала. Яна ўжо не адступiцца. Цяпер яе не саб'юць. Яна слухала, убiрала ў сябе, прагная, няўтольная, хцiвая. Нiчога, нiчога, што належала iм, не павiнна было выпасцi з-пад яе ўвагi: карцiнныя галерэi, новыя кнiгi... Яна ўсё гэта ведала. Яна пачынала з "Летапiсаў", цяпер пераходзiла ўжо да Жыда, а хутка - будзе хадзiць у "Саюз за Праўду" i, з пiльным, панадлiвым позiркам, - натаваць, натаваць.
Паўсюль, дзе толькi можна было нешта знайсцi, яна шнарыла, нюхала, перабiрала i мацала ўсё сваiмi пальчыкамi з абстрыжанымi пазногцямi, i як толькi дзесь цьмяна заходзiла пра гэта гамонка - вочы ў яе запалялiся i прагавiта выцягвалася шыя.
Iх усё гэта невыказна гiдзiла. Схаваць ад яе - хутчэй! - пакуль не паспела пранюхаць. Затаiць, не даць даткнуцца - яе дотык усё прынiжае... Але позна яна ўжо ведала, яна руйнавала iх планы. Ад яе немагчыма было схаваць касцёл у Шартры. Пра яго яна ведала ўсё. Яна нават чытала, што пра яго думаў Пэгi.