Усё - ён ужо ўчапiўся ў яе, трымаў, зацiснуўшы ў кулаку. I глядзеў, як яна ледзь прыкметна брыкаецца, нязграбна, зусiм па-дзiцячы дрыгае ў паветры нагамi i па-ранейшаму ўсмiхаецца, мiла, прыязна: "Ну але, па-мойму, менавiта так. Але. Вы добра вымаўляеце. Сапраўды, t-h... Tha... Thackeray... Але-але, правiльна. Вядома, я ведаю "Vаnitу Fаir". Так-так, гэта ён напiсаў".
Ён трошкi яе паварочваў, каб лепей разгледзець: "Vаnitу Fаir? Vаnitу Fаir? Ага! Вы ўпэўнены? Vаnitу Fаir? Гэта ён напiсаў?"
Яна яшчэ квола дрыгалася, з нязменнаю ветлiвай, мiлай усмешкай, i шукала вачыма, нiбыта прагла штосьцi ўбачыць. А ён сцiскаў - усё мацней, мацней: "I кудой вы едзеце? Праз Дуўр? Праз Кале? Dоvеr? Га? Праз Dоvеr? Так яны кажуць? Dоvеr?"
Нiяк немагчыма выслiзнуць. Немагчыма спынiцца. А яна - яна столькi чытала... столькi думала пра розныя рэчы... Ён жа ўмеў быць такi чароўны... Але, вiдаць, дзень выдаўся ў яго няўдалы, ён быў не ў найлепшым гуморы. I ён будзе цяпер гаварыць, гаварыць, не ведаючы лiтасцi, не даючы перадыху: "Dоvеr, Dоvеr, Dоvеr? Га? Га? Thackeray? Англiя? Дзiкенс? Шэкспiр? Га? Га? Dоvеr? Shаkеsреаrе? Dоvеr?" - а яна будзе старацца вызвалiцца, мякка, не адважваючыся зрабiць рэзкага руху - гэта можа яго ўгнявiць, - i будзе адказваць ледзь прыкметна пагаслым галасочкам: "Ага, правiльна, Dоvеr. Вы, напэўна, часта тудою ездзiлi... Па-мойму, праз Дуўр зручней. Ага, правiльна... Dоvеr".
I толькi калi ён убачыць, што прыйшлi ўжо бацькi, ён нарэшце апамятаецца i расслабiць кулак, i яна, трошкi пычырванелая, трошкi ўскудлачаная, у крыху пакамечанай прыгожай сукеначцы, нарэшце адважыцца, не баючыся яго раззлаваць, уцячы.
XVI
Яны былi ўжо старыя, пашарпаныя, "як старая, доўга ўжываная мэбля, што аджыла свой век, выканала сваё прызначэнне", i часам (гэта было ў iх своеасаблiвым какецтвам) яны цiха ўздыхалi, i гэты гук, падобны да сухога рыпення, быў поўны пакорлiвасцi, поўны супакаення.
Цёплымi вясеннiмi вечарамi яны разам хадзiлi гуляць - "цяпер, калi мiнула маладосць, калi згасла былая палкасць", яны проста хадзiлi шпацыраваць, "падыхаць крыху перад сном свежым паветрам", пасядзець у кавярнi, крышачку пагаманiць.
З вялiкай перасцярогаю яны выбiралi закутак, дзе б iх нiчога не трывожыла ("не, не: гэта якраз на скразняку, i там таксама: каля самае прыбiральнi"), нарэшце яны сядалi - "Ах! Гэтыя старыя косцi, што зробiш, старэем... Ах! Ах!" - зноў чулася iх сухое рыпенне.
Святло ў зале было нячыстае i халоднае, гарсоны бегалi надта хутка, абыякавыя, крыху нават жорсткiя, i ў люстрах адбiвалiся змардаваныя твары з прыжмуранымi вачыма.
Але яны нiчога iншага не патрабавалi, так дык так, цяпер яны гэта ведалi не трэба нiчога чакаць, i патрабаваць не трэба: усё ёсць так, i нiчога болей, гэта i ёсць - "жыццё".
Нiчога iншага i нiчога болей, тут цi там, усё адно, цяпер яны гэта ведалi.
I не трэба было бунтаваць, летуцець, чакаць, цi намагацца, цi кiдацца наўцёкi, трэба проста ўважлiва выбраць (гарсон чакаў): "возьмем гранатавы сок з мiнеральнай цi каву? чорную цi з вяршкамi?" - i сцiпла пагадзiцца жыць, тут цi там, неяк бавячы час.
XVII
Калi наставалi пагодныя днi, у святы яны выбiралiся ў прыгарадныя лясы на шпацыр.
Кусцiстыя лясныя зараснiкi былi сiметрычна пакрэсленыя прамымi прасекамi, якiя, сыходзячыся, утваралi правiльныя скрыжаваннi. Трава была яшчэ рэдкая, патаптаная, але сям-там на галiнках пачыналi ўжо распускацца лiсточкi; iх яркасцi яшчэ не ставала, каб крыху асвяжыць навакольную няўтульнасць, i яны больш нагадвалi дзетак у бальнiчным пакоi, што кiсла ўсмiхаюцца, моршчачы тварык пад сонцам.
Яны прымошчвалiся снедаць каля дарожак, на аблыселых прагалiнках i, здавалася, нiчога вакол не заўважалi: яны былi вышэй за ўсё гэта, - iм не абыходзiла пiсклявае чырыканне птушак, кволыя пупышкi, скамечаная трава; густая, непраглядная атмасфера, у якой яны жылi кожны дзень, не расставалася з iмi i тут, яна сачылася з iх, як цяжкае, едкае мроiва.
Яны прывозiлi сюды з сабой i нязменнага спадарожнiка гадзiн свайго адпачынку - сваё адзiнае дзiця.
I калi малое бачыла, што яны пачынаюць прыладжвацца ў выбраным iмi месцы, яно раскладала зэдлiк, ставiла яго побач i, сеўшы, пачынала грэбцi зямлю, збiраючы ў кучу каменне i сухую лiстоту.
Яго ахiналi iх словы, iх фразы, пераблытаныя з неспакойнымi пахамi гэтай нядошлай вясны, нiбы поўныя ценяў, пад якiмi збiралiся i варушылiся нейкiя цьмяныя формы.
Густое паветра, нiбы насычанае клейкiм вiльготным пылам, дрэўнымi сокамi, лiпла да яго, прыстаючы да скуры, лезучы ў вочы.
Малое не хацела адыходзiць ад iх, iсцi на поплаў гуляць з iншымi дзецьмi. Яно, як прывязанае, сядзела на месцы i са змрочнаю прагнасцю паглынала ўсё, што яны казалi.
XVIII
Гэта - пад Лонданам, у катэджы з паркалёвымi фiранкамi, з маленькiм падстрыжаным паплаўцом на заднiм двары, асветленым сонцам i мокрым пасля дажджу.
На поплаў выходзяць вялiкiя зашклёныя дзверы мастацкай майстэрнi, з абодвух бакоў ад дзвярэй - вазоны з глiцынiямi.
На цёплым каменнi, заплюшчыўшы вочы, прамы, як струна, сядзiць кот.
Перад дзвярыма бялявая дзяўчына, з ружовымi, крыху фiялетавымi шчокамi, чытае ангельскi iлюстраваны часопiс.
Яна сядзiць, вельмi напружаная, вельмi чапурыстая, вельмi ўпэўненая ў сабе i ў iншых, трывала асталяваўшыся ў сваiм маленькiм святочку. Яна ведае, што праз колькi хвiлiн дзынкне званок i яе паклiчуць на чай.
Кухарка Ада, на нiжнiм паверсе, за сталом, засланым белай цыратай, абiрае гароднiну. Яе твар нерухомы, яна, як вiдаць, не думае нi пра што. Яна ведае, што хутка настане час спячы buns* i пазванiць у званок, каб паклiкаць на чай.
* buns (англ.) - булкi з разынкамi.
XIX
Ён быў гладкi, плоскi, з роўнымi шчочкамi, якiя па чарзе - спачатку адну, потым другую - падстаўляў iм, i яны, выцягваючы губы, давалi буську.
Яны бралi яго, мялi, круцiлi ва ўсе бакi, тапталi, качалiся па iм, развальвалiся як найвыгодней. Яны прымушалi яго павярнуцца, вось так, вось так, вось так, i паказвалi розныя прываблiвыя малюнкi, якiя немагчыма было адрознiць ад сапраўднасцi, - намаляваныя фальшывыя дзверы, фальшывыя вокны, да якiх ён даверлiва бег i стукаўся, балюча ўдараўся.
Яны заўсёды, спрадвеку ведалi, як трымаць яго ў сваёй уладзе, не пакiдаючы анi прадыху, анi глыточка свежасцi, як паглынуць яго цалкам, да астатняй кроплi. Яны дзялiлi яго, разбiралi на жудасныя кавалкi, разбiвалi на квадраты, абмервалi з усiх бакоў; i часам давалi пабегаць, адпускалi яго, але як толькi ён крыху аддаляўся, хапалi зноў, завалодвалi iм зноўку. Ён ад маленства паспеў палюбiць гэтую iх неспатольную прагу кiраваць - ён выцягваўся, удыхаў iх саладжава-з'едлiвы водар, аддаваў сябе на iх мiласць.
З гэтага свету, у якiм ён жыў, зачынены з усiх бакоў, абложаны iмi, не было нiякага выйсця. Паўсюль - iх рэзкае святло, iх сляпучы бляск, якi згладжваў усё, прыбiраў усе няроўнасцi, ценi.
Яны ведалi, што яму падабаецца iх прыгнёт, ведалi ў iм гэтую слабасць i таму - не цырымонiлiся.
Яны яго добра выпатрашылi i напхалi зноў i паўсюль паказвалi яму iншых, такiх самых марыянетак, такiх самых лялек. I ён не мог ад iх вырвацца. Ён толькi мог мiла падставiць свае гладкiя шчочкi - адну, потым другую - i дастаць у iх буську.
XX
Калi ён быў маленькi, ён сядаў сярод ночы на ложку i клiкаў. Яны прыбягалi, запальвалi святло, бралi ў рукi бялiзну, сурвэткi, розную вопратку i паказвалi яму: нiчога няма. У iх руках прадметы рабiлiся адразу бяскрыўдныя, нiбыта меншалi, нерухомелi, станавiлiся мёртвымi ў электрычным святле.
I цяпер, калi ён ужо вырас, ён, як i тады, клiкаў iх да сябе, каб яны прыйшлi, паглядзелi, пашукалi ўсюды, каб яны знайшлi тыя страхi, што схавалiся ў iм у далёкiх закутках, каб яны ўзялi iх у рукi i разгледзелi пад святлом.
Яны прызвычаiлiся прыходзiць, глядзець, i ён цяпер сам iшоў наперадзе, сам запальваў святло, каб не чуць, як яны мацаюць у цемры рукамi. I яны глядзелi ён стаяў нерухомы, не адважваючыся дыхнуць, - але нiчога нiдзе не было, нiчога страшнага, усё, здаецца, было ў парадку, на месцы, яны бачылi вакол толькi звычайныя, даўно знаёмыя рэчы i паказвалi яму: нiчога няма, чаго ты спалохаўся? Часам сям-там, у якiм-небудзь куточку, нешта ледзь прыкметна дрыжэла, ледзь улоўна пацепвалася, але яны адным рухам, адразу ставiлi ўсё на месца; гэта ж нiчога - зноў адзiн з яго звычайных страхаў - яны бралi, паказвалi яму: што, дачка ягонага сябра ўжо выйшла замуж? Гэта? Цi той, з аднаго з iм выпуску, атрымаў павышэнне цi вылучаны на ўзнагароду? Яны ўладжвалi, яны выпраўлялi: тут нiчога такога няма. Ён на iмгненне адчуваў сябе трошкi мацнейшым, сабраным, больш-менш злепленым у цэлае, але рукi i ногi ў яго адразу зноў пачыналi цяжэць, рабiлiся абсалютна бяздзейныя, нiбыта дранцвелi ў застылым чаканнi, i нiбы перад непрытомнасцю ў яго пачынала казытаць у носе; яны бачылi, як ён раптам замыкаўся ў сабе i рабiўся нейкi дзiўна адлучаны i засяроджаны; i тады, лёгка пляскаючы па шчоках - а вясельнае падарожжа Ўiндсара, а Лебрэн, а пяць сястрычак-блiзнятак - яны прыводзiлi яго да прытомнасцi.