У асноўным ўхваліў яго намер. Я, каб не баяўся атрымаць інфаркт прама на трыбуне, дык абавязкова ўзяўся б за гэтую тэму сам. Але вымушаны пакінуць яе для наступнага разу, калі паздаравею. Будзе больш карысьці, калі спакайней змагу “раскручваць” яе.
Мяне зьдзівіў бясстрашны Карпюк. Прабегшы вачыма па маёй нататцы, што я яму зрабіў, ён убачыў у канцы яе мой аўтэнтычны подпіс. Схапіў ручку і частымі энергічнымі рыскамі пачаў закрэсьліваць яго. “Ня трэба! Халера з імі! Мала што можа здарыцца” – хутка казаў Аляксей Нічыпаравіч, крэмзаючы мой “дакумент”. Нават, думаю, такіх зухаў змаглі так запалохаць!..
Вечарам паведамілі аб прысуджэньні Васілю Быкаву Ленінскай прэміі за “Знак бяды”. Я пабег хутчэй на пошту, каб даць яму тэлеграму. Даў.
Тэлеграма
21. 04. 86 г.
Мінск, Танкавая, 10, кв. 132
Васілю Быкаву.
“Дарагі Васіль Уладзіміравіч! Шчыра віншую з Ленінскай прэміяй! Горача жадаю, каб даў Вам Бог здароўя і мужнасьці яшчэ на многа-многа Знакаў. Прыміце гэтыя чыстыя словы радасьці і захапленьня ад вельмі шчасьлівага ў гэтыя хвіліны Міхала Дубянецкага”.
Але баюся я за яе! Напісаў па-беларуску. А ў якім выглядзе дойдзе да адрасата – невядома? Беларуская ж мова ў гэтай установе, як і амаль ва ўсіх на Беларусі(!), ужываецца хіба што з перыядычнасьцю адзін раз на некалькі гадоў!..
Ці будзе гэта праблема ўзьнятая на зьезьдзе? Ці знойдзецца яшчэ такі Карпюк? Хоць аднаго і мала для гэтага. Трэба, каб усе падняліся на абарону галоўнай сваёй сутнасьці – беларускасьці, – у каго яшчэ засталося што ахоўваць!
22 красавіка 1986 году. Гадзінаў у 10 раніцы Васіль Быкаў па тэлефоне горача падзякаваў за тэлеграму. Зрабіў гэта зусім не фармальна. Не сьпяшаўся “выканаць абавязак”, доўга гаварыў мне пра… мяне. Мне заўсёды няёмка такое слухаць, таму я намагаўся зьвярнуць яго куды небудзь у бок, пачаў распытваць і пра яго здароўе і пра здароўе Ірыны Міхайлаўны. Разьвітваючыся, ён выказаў надзею заўтра сустрэцца на зьезьдзе.
Ну вось, а на пошце ўчора сказалі, што адрасат прачытае тэлеграму толькі заўтра вечарам. Быццам бы ён распарадзіцца насіць яму ўсю пошту толькі адзін раз на дзень – вечарам.
Галя выказала жаданьне схадзіць заўтра на зьезд. Запрашэньня няма. Яны раздаюцца ў адпаведнасьці з рашэньнем сакратарыяту СП. Кожны факт выдачы заносіцца ў сьпецыяльны сьпіс. Я пазваніў Леаніду Гаўрылкіну. Ён паабяцаў.
Забіраючы гэтае запрашэньне, я ўбачыў, як тут намагаюцца наблізіць зьезд да закрытага мерапрыемства, без непажаданых удзельнікаў і сьведкаў. А як старанна забясьпечваецца спакойнае яго праходжаньне! Як, напэўна ж, адмыслова складзены падрабязны сцэнарый! У высокіх кабінетах ЦК сфарміравалі ўсе кіруючыя органы зьезду і Саюзу пісьменьнікаў на пасьлязьездаўскае пяцігоддзе! Нават не забылі загадзя паклапаціцца і наконт прапаноўшчыкаў – тых, хто з трыбуны будуць зачытваць усе “патрэбныя” сьпісы.
Пад асаблівым кантролем знаходзіцца сьпіс прамоўцаў. Нельга ж дапусьціць да трыбуны непажаданых крыкуноў, перш за ўсё тых, хто будзе паказваць на заняпад мовы, наогул беларускасьці. А для гэтага на кожнае пасяджэньне, на абодва зьездаўскія дні падрыхтаваны “моцныя” старшыні, якіх ужо азнаёмілі з “асаблівасьцямі” “іх” пасяджэньняў.
Найбольш складаныя, небясьпечныя фрагменты і мізансцэны будучага сьпектаклю адрэпеціраваны з умоўным, падстаўленым ворагам…
25 красавіка 1986 году. Зьезд прайшоў без усякіх больш-менш значных нечаканасьцяў. Але ж цікава і ня без карысьці для абодвух бакоў – афіцыйнага і беларускага.
Мне сябры ня раілі забірацца надта далёка, я аблюбаваў сабе такое месца, з якога можна ў выпадку чаго хутка выбрацца, – на папярэчным праходзе. Адразу сеў з Валянцінай Гапавай. Пасьля перапынку мы з ёю пасадзілі паміж сабою Галіну Максімаўну Гарэцкую. (Добра, што хоць запрасілі яе на зьезд!). На другі дзень на гэтых зручных месцах апынуліся Алесь Разанаў і Іван Чарота. Мяне паклікалі ў рад, што за імі. Сеў паміж Данутаю Бічэль і Рэмам Ткачуком, якраз за Аляксеевай сьпіною.
У час, на які прызначана было адкрыцьцё зьезду, – у 10 гадзінаў – за даўжэзны пусты яшчэ стол прэзідыума нечакана выйшаў адзін толькі Васіль Быкаў. Значыць, думаю, прадугледзелі ў сцэнарыі гульню ў выбары прэзідыуму. Так яно і было, але сьпярша Быкаў сказаў глыбокую і шматзначную, як заўсёды прамову.
Адкрыць такое мерапрыемства лічыцца за вялікі гонар. І яго цяпер законна ўступілі новаму лаўрэату Ленінскай прэміі. Жыцьцё прымусіла іх лічыцца з сапраўды народнымі пісьменьнікамі.
У сваёй прамове Васіль Быкаў узьняў некалькі пытаньняў, якія амаль кожны з нас ніколі не выпускае з галавы. Першае – гэта праблема вайны і міру. Культура, сказаў прамоўца, можа нармальна разьвівацца толькі ва ўмовах міру, бо яна сама – прадукт цярпімасьці, суіснаваньня і адначасна фермент высокай чалавечай духоўнасьці, якая толькі і можа цяпер супрацьстаяць усяленскаму ядзернаму шаленству.