16 лютага 1987 году. У Маскве праходзіць цяпер так званы міжнародны форум пад дэвізам “За бяз’ядзерны свет, за выжыванне чалавецтва”. Сёння з яго ўдзельнікамі ў Вялікім Крамлёўскім палацы сустрэўся М. С. Гарбачоў.
З месца падзеі вядзецца прамая тэлеперадача ў рамках “Iнтэрбачання”. На экране мільгаюць, а то і фіксуюцца на некаторы час твары дзеячаў розных галінаў навукі, культуры, эканомікі, розных рэлігійных веравызнанняў. Найбольш радуе і натхняе прысутнасць там вызваленага напярэдадні 1987 году з горкаўскай ссылкі акадэміка Андрэя Сахарава.
У выступлениях удзельнікаў не адчуваецца чужога дыктату. Дый ці можна навязаць чужыя думкі, чужую волю, скажам, выдатнаму пісьменніку сучаснасці Грэму Грыну? Дарэчы, гэтая невялічкая прамова прагучала ў Крамлі магутным набатам праўды аб прагрэсіўнай, міралюбівай ролі Каталіцкай Царквы ў сучасным свеце. Нельга не далучыцца ўсім сэрцам да шчырага пажадання гэтага вялікага грамадзяніна свету, каб, нарэшце, былі наладжаныя нармальныя адносіны паміж Савецкім Саюзам і Ватыканам. Звяртаючыся да Міхаіла Гарбачова, Грэм Грын выказаў сваю мару даведацца пра гэта яшчэ пры сваім жыцці. Улічваючы яго 82- гадовы ўзрост, трэба думаць, што ён дае М. Гарбачову няшмат часу на роздум.
Радасна было бачыць на самай ганаровай трыбуне СССР побач з іншымі таксама і праваслаўнага мітрапаліта з !ндыі Паўла Мара Грыгора.
Не паспеў яшчэ сабрацца ў Маскве гэты форум, як на Захадзе ўжо назвалі яго “прапагандысцкім”. Дай Бог, чым найбольш такой прапаганды - і на Усходзе і на Захадзе! А Захаду варта б больш прыхільна ставіцца да дзейнасці М. С. Гарбачова. Ну, прарочылі яму некалі ролю пераходнай, невыразнай фігуры, не здзейснілася гэтая варажба, дык трэба б сумленна і адкрыта прызнаць сваю, можа, нават за- праграмаваную недальнабачнасць. Час бы ўжо і пераацаніць свой былы скепсіс у адносінах да гэтага празорлівага дзеяча. Мы тут ужо гэта зрабілі...
27 лютага 1987 году. Валянцін Распуцін. Пажар (аповесць). 35 старонак (з 3-ай па 36-ую) у 7-ым нумары часопіса “Наш современник” за 1985 год. З фота- партрэтам 39х52 мм над тэкстам. Аб’ём 3,2 аркуша.
Заўтра-паслязаўтра пачну перакладаць гэты твор на беларускую мову. Раней, мабыць, трэба яшчэ раз перачытаць яго (першы раз я прачытаў хутка ж пасля апублікавання ў гэтым самым часопісе).
Пераклад заказаны мне выдавецтвам для чарговага выпуску альманаха “Братэр- ства”. З задавальненнем бяруся за гэтую працу. Гэта далёка не тая алілуйшчына, што ўсё яшчэ пануе ў літаратуры сацыялістычнага рэалізму. Гэта тое, што разам з “Тужлівым дэтэктывам” Віктара Астаф’ева, “Плахаю” Чынгіза Айтматава і двума-трыма іншымі незвычайна дзёрзкімі, як для падцэнзурных, творамі, стала зачынам ачышчальнай буры ў падсавецкай літаратуры і нават ва ўсім нашым рэгламентаваным зверху жыцці. Гэта тое, што выклікала і сілкуе рэвалюцыйныя навацыі М. С. Гарбачова.
4 сакавіка 1987 году. Мой юбілей. Якраз у гэты дзень мне менш за ўсё хаце- лася б брацца за пяро. I сапраўды не дадумаўся б да такога, калі б у сённяш- няй “Литератуной газете” не наткнуўся на артыкул сімпатычнага мне Яўгенія Сідарава (пасля вось гэтай яго публікацыі ён адразу стаў менш сімпатычным: злёгку бурапеніць несімпатычнай мне артадаксальнасцю).
Артыкул названы словам “Вызваленне” і прысвечаны нядаўна надрукаванай паэме Аляксандра Твардоўскага “Па праву памяці” (“Знамя”, 1987, №2; “Новый мир”, 1987. №3).
Я. Сідараў робіць спробу разабраць ці пракаментаваць гэты знамянальны твор выдатнага паэта. Глыбіннага разбору, праўда, не атрымалася: каментарый - скорагаворка. Аднак гэтае выступление вельмі карыснае - яно дадаткова зверне ўвагу шматлікай колькасці чытачоў на чысты плач вялікага грамадзяніна.
Я. Сідараў і не мог не напісаць таго, што ён напісаў: яму пашчасціла чуць гэтую паэму вясною 1969 году ў рэдакцыі часопіса “Юность”. у аўтарскім (!) прачытанні. Гэты факт няправільна было б хаваць.
Асноўны раздзел паэмы - “Сын за бацьку не адказвае”. Назва - жывая цытата са Сталіна. З гэтай страшэннай сталінскаю формулаю я, на жаль, абазнаны яшчэ з маленства. Чаму “страшэннай” і чаму “на жаль”? Абстрактна беручы, яна быццам бы гучыць добра, нават адносна гуманна: з якое рацыі сын павінен адказваць за правіны бацькі? Але ж справа ў тым, што тая “формула” - не адцягнутая тэорыя. Яна нарадзілася ў вельмі канкрэтных умовах. Ва ўмовах крывавай савецкай рэчаіснасці Сталінскага пякельнага перыяду, калі, кажучы словамі незабыўнага Твардоўскага:
И за одной чертой закона Уже равняла всех судьба:
Сын кулака иль сын наркома,
Сын командира иль попа.
Клеймо с рожденья отмечало Младенца вражеских кровей.