– Ды й няма ніякай сістэмы, – ціха падхапіў Віктар, відаць, каб не пачуў стары і глухі палітэканом.
Стары сапраўды не пачуў апошняй рэплікі і зьвяртаецца да мяне:
– А хіба вы ня ведаеце, што нашая сельская гаспадарка – сезонная, што туды ў час галоўных кампаніяў трэба ой колькі рабочых рук?
– Навука і апалагетыка, Пётр Іванавіч, не сумяшчальныя рэчы, – рызыкоўна адказваю я. – Вы, як савецкі вучоны-эканаміст, павінны б ужо ці мець сваю мадэль савецкай сельскай гаспадаркі, ці шукаць яе, каб падказаць, каму трэба. А вы абараняеце зусім непрыдатны status qvo. А гэта апалагетыка.
Я ўсякіх аргументаў чакаў бы ад вучонага, толькі не такога:
– А якую вы сістэму абараняеце? – горача, як толькі мог, вымавіў мой апанент.
– Я за нармальную сістэму, – імправізую я, – каб кожная галіна магла спраўляцца сама з сваімі праграмамі і не выводзіла з рытму іншыя галіны. Студэнт, што праседзеў у калгасе месяц “на бульбе”, недаатрымае мінімум дзесяць адсоткаў патрэбных грамадству ведаў. На прадпрыемствах і ва ўстановах адчуваецца заўсёды ў “сельгасчас” арытмія, якая дорага каштуе і кожнаму чалавеку і дзяржаве.
І я пераказаў тут асноўныя думкі з брашуры міністра сельскай гаспадаркі хрушчоўскіх часоў Міцкевіча “Сельская гаспадарка Канады”.
– Вось вы, дырэктар выдавецтва. Чаму вы не выконваеце ваш план ці заданьне самі, адзін. А ў вас жа, мабыць, ёсьць і намесьнікі, і карэктары? Ёсьць?
Прыбягаў Мікола (тут і далей Шэляговіч – рэд.). Праўда, панядзелак тут не для візітаў, але яму, як мая Ірынка кажа, перашкод ніякіх не існуе.
Чаму ж не існуе? Сьмелы, упарты – гэта правільна. Але ж яго баяцца і травяць, травяць і баяцца. І, на жаль, – “шчырыя беларусы”. Не беларусы гэта, а беларускія шавіністы, як бы хораша не маскіравалі яны свае негатыўныя адносіны да паэзіі і наогул справы Міколавай. Вось сёньня ён “парадаваў” мяне: У рэдакцыі часопісу “Работніца і сялянка” зьнялі латышскае апавяданьне ў яго перакладзе. Паведаміў яму Аркадзь Бжазоўскі, сказаў, што апавяданьне чытаў і В. Нікіфаровіч, “яму, маўляў, таксама (!) не спадабалася.” Заадно Бжазоўскі загадкава папытаў, як яго яцьвяжскія справы. Вось у гэтым і ўся адгадка!
Учора ўбачыў яшчэ адзін знаёмы твар. Прывітаўся кіўком галавы, бо забыў яго імя і прозьвішча. Праўда, памятаю, што ён вучоны “аграрнага” профілю і што сустракаўся з ім у выдавецтве “Ураджай” каля дваццаці гадоў таму назад. А сёньня ён сам да мяне падышоў. Сходу спытаў, дзе мы маглі з ім сустракацца, ці не былі калі-небудзь адначасова ў бальніцы. Ён назваў сябе вучоным-геадэзістам, сказаў, што працаваў у Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, а цяпер у Менску. “Убачыўшы вас, – прызнаўся ён, – мне стала няёмка: вось, думаю, чалавек, якому, памятаецца мне, я нечым ў жыцьці абавязаны, а хто ён такі – забыў. Памятаю толькі, што вы далікатны да людзей і наогул сімпатычны.”
Я сказаў, дзе мы сустракаліся. Тады ён “адкрыўся” больш: ён ад Акадэміі быў адказны за геадэзічны навуковы зборнік. “Вось цяпер ведаю, чаму я, убачыўшы вас, адразу прыгадаў вашую нейкую дабрыню да мяне. А цяпер я ўспомніў: вы многа і часта вырашалі нашыя праблемы і па зборнік, і па асобных нашых выданьнях. Прабачце, што забыў прозьвішча”.
Некалькі хвілінаў паразмаўлялі на ўсякія “абстрактныя” тэмы.
10 верасьня 1985 году. Сёньня наступіла нейкае пагаршэньне: з раніцы таблетка нітрагліцэрыну спатрэбілася, падскочыў ціск – 160/90 (папярэднія ж два дні быў нармальны, ды й без нітрагліцэрыну абышоўся)… Думаю, што ўсё гэта рэакцыя на нянінае “лячэньне”: сёньня, нарэшце, я закончыў “збор аналізаў”, але, памятаючы ўчарашні канфлікт, я ўвесь гэты час напружана чакаў сустрэчы з няняй – гэта дало першы спазм; сустрэча адбылася ў такой самай танальнасьці, як і ўчора (“Что? Почему? Это обязанность ночной няни”) – другі спазм і павышэньне ціску.
А палове адзінаццатай прыйшла бухгалтарка Клара Кунавіч падпісваць чэк у банк. Арыгінальная склалася сітуацыя ў выдавецтве – адсутнічаюць усе тыя, хто мае права першага подпісу: я – тут, галоўны рэдактар – на ММКВК, намесьнік па вытворчасьці – у Маскве па неадкладных асабістых справах.
Клара прыйшла і разгубілася – застала мяне пад кропельніцаю.
– Ой-ё-ёй! А як жа нам цяпер атрымаць тыя фінансы ў банку? – загаласіла бухгалтарка.
– Нічога, Кларачка, пачакайце, калі ласка дзесяць хвілінаў, усяго толькі дзесяць хвілінаў, – кажу я . – Вось бачыце, як мала засталося ў флаконе…
– Ну, тады я патэлефаную Паліне Сяргееўне, што затрымліваюся. Адкуль можна пазваніць?
Я сказаў адкуль і расказаў, як гэта зрабіць, бо тэлефон капрызьлівы. Хутка з мяне зьнялі кропельніцу і я ўстаў, хоць пасьля гэтага рэкамендуецца хвілінаў дзесяць паляжаць. Прывёў сябе ў больш-менш прыстойны выгляд – надзеў новы шарсьцяны спартыўны касьцюм, нядаўна куплены ў Нясьвіжы, паправіў прычоску – усё-такі прымаць буду жанчыну. І тым больш, што яна мне падабаецца, хоць зрэшты мне ўсе выдавецкія жанчыны падабаюцца – хто як жанчына, хто як таленавітая супрацоўніца, хто як чалавек. Усе заслугоўваюць павагі і ўвагі, і дай бог ім шчасьця! А Клара, апрача ўсяго іншага, каштоўная яшчэ і сваёй мэтанакіраванасьцю. Маючы сям’ю – мужа і дваіх дзяцей, яна паступіла на завочную вучобу ў Маскоўскі паліграфічны інстытут, на фінансава-эканамічнае аддзяленьне. І цяпер ужо скончыла пасьпяхова тры курсы. Праз два гады будзе сьпецыяліст з вышэйшай адукацыяй. Я яе заахвоціў тым, што з пасады касіра перавёў у бухгалтары. Гэта ёй дало невялікую прыбаўку да акладу, але, як мне казалі, яна добра адчула маю маральную падтрымку і была вельмі ўдзячная. А нядаўна яна, нарэшце, атрымала кватэру: шмат гадоў жыла ў страшэнных, абражаючых чалавечую годнасьць, умовах. Як і большасьць савецкіх гараджанаў, ды й вяскоўцаў таксама! Яе новая кватэра аднак, не “падараваная” ёй рэжымам і не атрыманая паводле чаргі, у якой трэба “стаяць” і з плачам душэўным спадзявацца і чакаць дзесяць і больш гадоў. Проста гэты рэжым з шасьцідзесяцісямі гадовым спазьненьнем вырашыў паказаць свой “гуманізм” і насельнікам “Кларынай” шматкватэрнай “лачугі”, як савецкая прапаганда называе жытло беднякоў у капіталістычных краінах. Але побач з яе хацінай стаяць пакуль населеныя няшчаснымі людзьмі яшчэ некалькі такіх самых савецкіх палацаў. У адным з іх даўно пакутуе мая добрая знаёмая, дырэктар кнігарні падпісных выданьняў, сімпатычная Ліля Паўлаўна Болдырава. А разам з ёю і сям’я яе любімага сына.