Аднак публікацыя вершаў М. Гумілёва з яго партрэтам і словам пра яго павінна нам аблегчыць кампанію за рэабілітацыю Алеся гаруна, за выпуск зборніка яго цудоўных твораў. На 11 сакавіка наступнага году прыпадае 100 гадоў з дня нараджэньня гэтага слаўнага сына Беларусі.
15 красавіка 1986 году. Дзён тры таму назад я атрымаў па пошце запрашэньне праўленьня Дома літаратара “на вечар новай кнігі: Адам Міцкевіч. “Пан Тадэвуш”. Пераклад Язэпа Семяжона”.
Яшчэ задоўга да гэтага я ўжо з друкаванага “Каляндарнага плану работы” Д. Л. на красавік ведаў пра названы вечар. Зразумеў, як і трэба было разумець: гаворка павінна весьціся пра “новую кнігу”, значыць, перш за ўсё пра выдавецкую зьяву, а не пра сам твор. Бачачы адноснае безуладдзе ў выдавецтве, ды й узважваючы сваю ролю ў зьяўленьні гэтага шыкоўнага выданьня, я... праяўляю “ініцыятыву”. Яна вылілася ў мой тэлефонны выхад на Ніла Гілевіча. Думаю, уяўляючы сябе ў ролі дырыжора імпрэзы, трэба ж узгадніць некаторыя дэталі, перш за ўсё “праблему” ганаровых гасьцей і прамоўцаў. “Узгадняю”. Атрымліваю высьпятка, якім, аднак, чамусьці ня вельмі быў шакаваны.
– Гэта павінен быць, Міхась Фёдаравіч, высокі ўзровень, – кажа Ніл, – паколькі абавязкова будуць польскія консулы. І, значыць, весьці вечар мусіць нехта з сакратароў Саюза пісьменьнікаў. – Гілевіч, думаю я, якраз адпавядае гэтаму ўзроўню. – А вам, Міхась Фёдаравіч, абавязкова давядзецца выступіць. Так што, прашу вас, рыхтавацца.
Атрымаўшы такія тлумачэньні і інструкцыі, я пачаў сапраўды рыхтавацца. А куды ж дзенешся? Сказаць жа ёсьць пра што. Хацелі ж зьвесьці выданьне да звычайнага радавога, абы б надрукаваць пераклад. Я ў свой час на планёрцы разьвеяў такія намеры, сказаўшы, што кніга павінна стаць выдавецкай зьяваю. Адпаведна гэтаму падбіраліся спосабы афармленьня, мастак і мастацкі рэдактар, паліграфматэрыялы і іншае. Часткова я, напэўна, недзе ўжо закранаў гэта ў сваім дзёньніку.
Я даволі старанна падрыхтаваў тэзісы свайго выступленьня, ведаючы, што гэта будзе асноўны рэферат на імпрэзе. Я даўно ўжо зьвязаў лёс “беларускага” “Пана Тадэвуша” з лёсам наогул беларускай літаратуры-пакутніцы. Бачу тут сімвалічную сувязь. Выданьне першага беларускага перакладу В. Дуніна-Марцінкевіча, амаль цалкам зьнішчыла царская цэнзура. Другі пераклад пабачыў сьвет ужо ў наш час – праз пяцьдзясят гадоў пасьля выкананьня яго Браніславам Тарашкевічам у польскай даваеннай турме. Перакладчык, вялікі сын беларускага народу, у 1938 годзе быў расстраляны Сталіным, рукапісы зьніклі, ледзь удалося іх адшукаць. Але раней канца 50-ых гадоў выданьне гэтае і не магло зьявіцца. Аднак, як бачым, і не сьпяшаліся выдаваць. Трэці пераклад, зроблены Пятром Бітэлем у савецкім канцлагеры, яшчэ ня выдадзены (анонс я надрукаваў ужо ў плане выпуску). Семяжонаўскі, найбольш шчасьлівы, трэба лічыць фактычна чацьвёртым перакладам, калі ня браць пад увагу спробы Аляксандра Ельскага (1892 г.) і некаторых сучасных беларускіх паэтаў.
Хіба гэта не сімвалізуе пакуты беларускага пісьменства, беларускае культуры.
І вось я, паставіўшы сёньня апошнюю кропку ў тэзісах рэферату, выклікаю таксі і сьпяшаюся туды, у Дом літаратара. У каміннай зале застаю жменьку зусім незнаёмых мне маладых у асноўным людзей. Падыходжу да тых, хто, як здалёк, відно, адчуве сябе там гаспадаром. У гэтай групе – В. Рагойша, Я. Семяжон, У. Казьбярук, М. Татур. Прывітаўся з усімі “за руку”. Ніхто не адрэагаваў, што нарэшце прыйшоў прамоўца (хоць абы-які, хай ня першы і не асноўны). Праўда, я яшчэ, здаецца, учора, неяк зьдзівіўся, чаму ж гэта ніхто не турбуе мяне, не цікавіцца, ці буду я тут, ці гатоў да прамовы. Сёньня таксама цень няўпэўненасьці я лавіў у сабе.
Каб ня зганьбіцца зусім, я абышоў ганаровую групу і зайшоў у другі рад, які яўна не зьбіраецца ісьці ў прэзідыум. Аднак, бачу, не хапае ня толькі консулаў, але і з сакратароў Саюзу нікога няма. Гляджу, В. Рагойша бярэ з папкі надрукаваную паперыну – сцэнарый вечару, думаю, – і голасна, каб пачуў Язэп Ігнатавіч, пачаў яе чытаць. Чую і я – сапраўды “сцэнарый” – і хто пачынае, і хто працягвае, і хто канчае і г.д. Мяне няма там зусім. “Добра, думаю, што скеміў сесьці сюды”. Зьявіўся ілюстратар кнігі Васіль Шаранговіч з жонкаю. Ён адразу прыйшоў да мяне, прывітаўся, сеў, а пасьля пачаў вітацца з Рагойшам і яго спадарожнікамі. Хутка ўсе яны, паклікаўшы ад мяне Васіля, забраўшы Татура, пайшлі ў прэзідыум. Гэта і былі прызначаныя, як высьветлілася, прамоўцы. Усе гаварылі добра. Найбольш спадабаўся Уладзімір Казьбярук: зусім свабоднае валоданьне і польскім арыгіналам і семяжонаўскім перакладам, які ён рэдагаваў!