Па-брацку паступаюць у Латвіі. Тут пануе высакародны рэлігійны інтэрнацыяналізм. Ксяндзы рыхтуюцца на латышскай, польскай і рускай мовах. Апошнія дзьве нам падыходзяць. Туды час ад часу і едзе адзін-два маладыя беларусы, каб падрыхтавацца да катаржнай у савецкіх умовах духоўнай кар’еры. Мы чакаем ад некага ласкі, чакаем іншародных, іншамоўных маладых сьвятароў і кажам за іх шчырае дзякуй. А праблема ўсё-ткі застаецца нявырашанай з падрыхтоўкай сваіх, беларускіх ксяндзоў і на сваёй, беларускай мове. Калі мы гэтага дачакаемся? Дзе ж тая рэлігійная свабода, пра якую крычыць “таварыш Залескі”?
Ксёндз Каласоўскі сам рыхтуе сабе замену. І цудоўна падрыхтаваў добрага хлопца Генрыха. Яму трэба толькі зьездзіць у Рыгу, здаць экзамены і атрымаць неабходнае высьвячэньне. Але ва ўмовах савецкае “свабоды” гэта ня так лёгка ажыцьцявіць: патрэбны пісьмовы дазвол Залескага. Да яго ўжо зьвярталіся, але ён адмовіў у такой “ласцы”! Ёсьць падазрэньне, што Залескі хоча дачакацца сьмерці Рыгора Каласоўскага раней, чым будзе тут малады ксёндз. Мэта зразумелая: закрыць касьцёл як функцыянальны рэлігійны цэнтр, ператварыць яго ў нейкую нікому не патрэбную савецкую ўстанову.
1 жніўня 1985 году. Мы з жонкай наведалі таксама і тутэйшую праваслаўную царкву сьвятога Георгія. Яна адна ў Нясьвіжы. Адна, і маленькая, і бедная, і, значыць, зусім не адпаведная такому гораду, як Нясьвіж, дзе павінна б быць некалькі парафіяў і некалькі цэркваў. Некалі, расказвалі нам, у Нясьвіжы была вялізная мураваная царква – згарэла ў вайну ці пасьля яе. Зьляпілі вось гэтую. Думалі часова, аж яно выйшла надоўга, назаўсёды. Улады не дазволілі будаваць новую.
У царкве мы засталі столькі народу, што не было дзе стаяць. А хацелася ж дастаяць службу да канца. Недзе пасярэдзіне набажэнства мы выбраліся на дзядзінец. Тут таксама поўна людзей. Пасядзеўшы крыху на трухлявай лавачцы, мы вярнуліся ў царкву. Хутка бацюшка пачаў чытаць прыпадаючую на гэтую нядзелю Евангелію, а ўсьлед за ёю і сваю пропаведзь. Уласна кажучы, гэта была і ня пропаведзь, а проста пераказ Евангеліі “сваімі словамі”.
Пасьля цудоўнага глыбокага казаньня, пачутага намі ў той самы дзень з вуснаў ксяндза Каласоўскага, казаньне айца Рыгора нам выдалася бледным і бездапаможным. Хоць ня хто-небудзь, а менавіта сімпатычны клерык Генрык, заўтрашні каталіцкі ксёндз, вельмі высока адзываўся ў размове з намі пра настаяцеля праваслаўнай царквы. Сярод яго якасьцяў назваў розум, вытрымку, інтэлігентнасьць. Трэба б яшчэ калі-небудзь паслухаць яго. Хацеў бы, каб маё ўражаньне супадала з Генрыкавай ацэнкаю.
28-га ліпеня я слухаў новае казаньне айца Рыгора. Яно было, здаецца, яшчэ цікавейшае за папярэдняе, якое было “прысьвечанае” “дазволеным і недазволеным формам адпачынку” – у адпаведнасьці з Евангеліяй на тую нядзелю.
А гэтае, новае казаньне і выкліканае было больш значнай евангельскай падзеяй – Ісус Хрыстос пяцьцю хлябамі і пяцьцю рыбінамі накарміў пяць тысячаў чалавек. Я з дзяцінства ведаю на памяць гэтую Евангелію. Мноства разоў чуў казаньні, заснаваныя на ёй. Але ж яшчэ ніколі ад сьвятароў усіх вядомых мне хрысьціянскіх веравызнаньняў я ня чуў такога пранікнёнага, такога вобразнага і такога даходлівага слова пра Хлеб, яго значэньне і яго магутнасьць; ніхто яшчэ з чутых мною прапаведнікаў так удала не ахарактарызаваў чалавека ў залежнасьці ад яго адносінаў да Хлеба як дару Божага.
Праз нейкія тры гады споўніцца 50-годдзе сьвятарскай дзейнасьці айца Рыгора. Мне падабаецца прыгожы польскі выраз – назва гэтай падзеі: Zlote Gody. Я хацеў бы прысутнічаць на гэтым вялікім сьвяце ня толькі юбіляра. Я хацеў бы (і ўмею!) ўнесьці свой уклад у сьвяткаваньне – падрыхтаваць і выпусьціць некалькі выданьняў да гэтай Падзеі.
Першае “хаценьне”, думаю, ажыцьцявіць можна будзе, прыбегнуўшы да нейкіх махінацыяў. Другое – “глухі нумар”. Усё падрыхтаваць я магу на найвышэйшым узроўні і падвесьці да друку. А далей? А далей – Галоўліт, з якога ўсе матэрыялы на гэтыя Zlote Gody будуць дастаўленыя ў Цэка і там арыштаваныя – з пэўнымі, вядома, санкцыямі ініцыятару.
2 жніўня 1985 году. 22 гадзіны 20 хвілінаў. На крокамеры 16140! Рэкорд! На гэтым апараце больш яшчэ ніколі не было. Думаю, што ня хутка і будзе… А дзень сапраўды быў вельмі цікавы і зьмястоўны. Ноч прайшла спакойна. Устаў з пасьцелі яшчэ да сямі гадзінаў (афіцыйны “пад’ём” тут у восем гадзінаў). Пасьля ранішняга туалету і да сьняданьня пагартаў учарашнія газеты (сёньняшнія тут бываюць гадзінаў у дзесяць), з гадзіну пачытаў прывезеную сюды з сабою аповесьць Emilii Kunawicz “Serca nienacycone”. Гэтая кніга выйшла ў Ludowej Spotolzichni Wydawniczej яшчэ ў 1964 годзе і неяк мне не траплялася на вочы. А між тым яе варта прачытаць. Аўтарка да Другой сусьветнай вайны працавала настаўніцаю ў Заходняй Беларусі. У польскай, вядома, школе, бо беларускія шавіністычны ўрад Польшчы разагнаў і забараніў!