Аднак, паводле словаў Ірыны, чатырнаццаць год замежных штудыяў не замглілі веры, што яна вернецца ў Беларусь.
Гэта і здарылася ў 2005 годзе пасля апошняй навуковай абароны.
***
Мая супольнасць з Ірынай пачалася з водных вандровак. Дакладней, з першага начлегу на рачулцы Нарачанка. Стомленыя веславаннем, нашыя хаўруснікі даўно паснулі, а мы сядзелі пры вогнішчы, пакуль за начнымі хмаркамі не развіднела - і яшчэ не нагаварыліся.
Па сутнасці, раней Ірыну я не ведаў (адно чуў пра яе), бо яна жыла за морам. Ды рэч не ў тым. Тадыі я быў унураны ў метафізічныя праблемы няма, нішто, адсутнасці, а яна, як бы насуперак мне, марыла пра стварэнне школы несмяротных.
У рэшце рэшт я зняможыўся адмаўляць у хоць якой слушнасці яе аблуды (як на мой розум). Змоўк. Хаця наастачу яшчэ чамусьці прамовілася брутальна мужчынскае.
— Уяві, - сказаў я, - трыста, пяцьсот, сямсот год трэба будзе займацца абрыдлым яшчэ за першае стагоддзе сексам! Ды гары яна гарам, тая несмяротнасць.
Гэтае апошняе з той гаворкі адно і запомнілася на гады.
Няма сэнсу лічыць, колькі мы ў вандроўках на байдарках прасядзелі з сябрамі ля вогнішчаў, а потым, звычайна, яшчэ і сам-насам з Ірынай да ранку. Так было і ў ноч на беразе Дрысы.
Цяпельца ля ног, маўклівая поўня над галавой, і ва ўсім свеце нічога, акрамя абсалютнай цішыі.
- Словы падманваюць.
Неістотна, хто гэта з нас прамовіў, толькі мы абодва суладна і адразу пагадзіліся.
Наслухаўшыся моўчы, я шэптам нагадаў пра тэорыю геніяльнага лінгвіста Фердзінанда дэ Сасюра, які давёў чалавецтву, што мова і маўленне гранічна адасобленыя адно ад аднаго. Мова - гэта жорсткая структура, ад якой татальна залежыць усё нашае маўленне. Інакш кажучы, гэта не мы гаворым мовай, а мова гаворыць намі.
Потым мы яшчэ доўга тэарэтызавалі на гэты конт, спасылаючыся на Клода Леві Строса, Фуко, Дэлёза, Лакана, Барта... І неўпрыкмет выснавалі, што няма нам іншага выйсця, каб пазбавіцца ад фашыстоўскага дыктату мовы, акрамя як шчыльна атуліць сябе моўчай.
Але як гэта зрабіць напраўду, а не ў тэорыі? Тут мы забыліся на цішыіню і ўсё гучней ды гучней пераказвалі адно аднаму, як нам лаўчэй маўчаць, якімі знакамі ды гукамі замест словаў абменьвацца ды шмат чаго яшчэ.
- А калі хто вываліцца з байдаркі і пачне тануць? - расхваляваўся я.
Ірыіна трохі падумала, але потым зжалілася:
- Тады хай крычыць.
Мы яшчэ паспелі дамовіцца, хто з нас за сняданкам абвесціць навіну хаўрусу, як з намёта выпаўз заспаны Ігар Бабкоў і злосна прамовіў:
- Эй вы, маўчуны! Вы б хоць трохі памаўчалі!
Натуральна, мы яму ні слоўка не сказалі ў адказ, а толькі ганарліва прайшлі паўз яго кожны ў свой намёт.
P.S. Мы пратрымаліся свайго зароку толькі першую палову дня. Затое Ігар Бабкоў у пэўнай сітуацыі можа і цяпер з’едліва абазваць нас вялікімі маўчальнікамі.
***
Але вернемся ў горад.
Яшчэ да сваёй выправы ў замежжа (1992) Ірыіна надзвычай плённа шчыравала на "ніве Адраджэння" - і з шалёнай інтэнсіўнасцю. Калі нехта зацікавіцца тагачасным яе наробкам, раю пачытаць у кнізе журналіста Аляксандра Тамковіча "Мазаіка жыіцця" яе разгорнутую споведзь. А я найперш запынюся на ўнікальным выданні "Унія", па сутнасці першым незалежным часопісе ў нашай краіне.
Наколькі я разумею, найбольш ім апекаваліся сама Ірына, яе найлепшая сяброўка аж па сёння Караліна Мацкевіч, светлы анёл нацыянальнага руху Сяржук Вітушка і Сяргей Абламейка.
Першы нумар быў надрукаваны 4 жніўня 1990 года з вокладкай Геніка Лойкі.
Калі часопіс патрапіў мне ў рукі, я быў неверагодна ўсхваляваны. Тады ўжо хапала рознай беларускамоўнай прадукцыі, аднак тут усё было інакш: і мова, і мысленне, і стыль, і веда.
На жаль, часопісу не было наканаванае доўгае жыццё ды светлая памяць. Перадусім таму, што былі надрукаваныя адно чатыры нумарыі. А разгарнуцца ён не паспеў з таго, што Ірына з Каралінай з’ехалі ў Лондан да айца Надсана.
"Калі я вярнулася ў Беларусь, гэта ўжо была зусім іншая краіна", - згадвае яна.
А то ж, пятнаццаць год на тую ліхаманкавую пару - гэта і доўга, і куды як шмат.
Таму ў пераменах (на горшае таксама) не было асаблівага дзіва. А вось сама Ірына мяне моцна здзівіла, і якраз таму, што яна, лічы, не змянілася. Замежжа як бы закансервавала ў ёй увесь адраджэнскі дыскурс канца 80-х - пачатку 90-х з яго ідэаламі, мэтамі, спадзяваннямі.
Аднойчы праз гэта я яе нават моцна пакрыўдзіў. Ужо ў статусе акадэмічнага дырэктара Беларускага калегіюма яна паспрабавала праз нашу інстытуцыю пачаць рэабілітацыю тарашкевіцы. Мяне гэта моцна ўзрушыла, і я жарсна пачаў ганіць ролю тарашкевіцы ў адраджэнні беларускай мовы. Тады Ірына заплакала, і я не ведаў, што рабіць і за што выбачацца, бо ўжо шмат год змагаўся з тарашкевіцай як з нацыянальнай небяспекай. Таму адно выбачыўся за сваю залішнюю жарсць.