***
Калі б я парадкаваў свае хронікі яшчэ да таго, як Святлана Алексіевіч атрымала Нобелеўскую прэмію па літаратуры, то ўжо ж, напэўна, абмінуў бы літаратарку ўвагай. Рэч у тым, што яе кнігі болю не мелі ніякага дачынення да гэтай маёй справы. Зрэшты, як і яна сама. Бачыце, Святлана толькі плаціла ў Мінску за кватэру, але яе астральнае цела без астачы месцілася ў разлогах рускай культуры. Мяркую, яна нават ніколі не марыла быць беларускай пісьменніцай. І тым болей - знакамітай беларускай пісьменніцай. Але, як любілі казаць нашыя продкі, лёс на кані не аб’едзеш...
Гэта па-першае. А па-другое, тут я не пішу пра літаратуру. Я апякуюся стваральнікамі дыскурсаў беларускага мыслення, і адно ў такім выпадку яны могуць цікавіць мяне і як літаратары...
Але потым здарыўся Нобель. І тады праз Святлану Алексіевіч пра Беларусь, як у нас смешна кажуць, даведаўся ўвесь белы свет.
Безумоўна, сам факт таго, што беларусы атрымалі Нобелеўскую прэмію па літаратуры, досыць істотны. Хаця тут я маю на ўвазе не толькі і нават не столькі літаратуру, колькі нацыянальную свядомасць як такую.
Так склалася, што цягам стагоддзяў і стагоддзяў еўрапейскай гісторыі беларусаў як бы нідзе і не было. Інакш кажучы, мы былі як не былі. І таму нам усё яшчэ цяжка прызвычаіцца да таго, што мы не проста ёсць, а маем яшчэ і значныя здабыткі ў самых розных сферах дзейнасці - і нават у высокай мастацкай творчасці. Карацей кажучы, нобель Святланы Алексіевіч - гэта значны ўнёсак у ментальную эвалюцыю беларусаў як нацыі. З чаго мы далей будзем пачувацца хоць на трохі больш упэўнена ў сваім адбыванні быцця.
А значыць, гэта ўжо зусім іншая гісторыя. І цяпер абыякава прамінаць літаратарку Алексіевіч увагай ніяк не выпадае, бо нават яе цень набыў магічны сэнс.
***
Калі я пачаў шукаць літаратурную працу, Міхась Стральцоў сказаў:
- Кудравец (галоўны рэдактар часопіса "Нёман" - В.А.) хоча звольніць Святлану Алексіевіч. Здольная дзеўка, толькі на працы амаль не бывае. Усё недзе гойсае са сваім дыктафонам... Я пагавару з Кудраўцом.
Стральцоў пагаварыў з Кудраўцом, і той звольніў Алексіевіч, але мяне на яе месца не ўладкаваў. Затое я праз нейкі час надрукаваў у "Нёмане" (чэрвень 1987) вялікае эсэ "Судьбы войны, судьбы мира", фрагмент якога быў прысвечаны і першай кнізе Святланы Алексіевіч "У войны не женское лицо".
Увогуле, маім уласным заданием было напісаць гісторыю вайны, пачынаючы ад забойства Авеля і канцуючы сучаснай беларускай літаратурай пра вайну. Агулам я сваё задание выканаў, хаця Міхась Лявонавіч большую частку матэрыялу, прысвечанага войнам, з сусветнага кантэксту павыкідаў.
- Для нашага часопіса будзе зашмат, - сарамліва патлумачыў.
Непасрэдна размове пра кнігу Святланы Алексіевіч папярэднічаў крытычны аналіз ваеннай літаратуры Васіля Быкава і Алеся Адамовіча. Час быў такі, што, нарэшце, беззаганных раней класікаў ужо можна было трэсці як грушу. І я добра-такі патрос. Толькі не пра іх пакуль гаворка, а пра маладую аўтарку з нечакана магутным эмацыйным пасылам. Трохі працытую з тады напісанага.
"Эта книга построена и выполнена уже совершенно на иных основаниях, и наиболее существенное из них - авторское начало. Если о книге «Я из огненной деревни» можно в какой-то степени говорить как об «эпически-хоровой» прозе (термин А. Адамовича), где авторы вроде древнегреческого «бога из машины» появляются во весь рост лишь в конце повествования, чтобы совершить праведный суд, то в книге Светланы Алексиевич авторское «я» - центр, объединяющий вокруг себя материал и сознательно подчиняющий его своей личной, внутренней идее.
Эстетический, собственно художественный элемент у автора очень значителен, книга Светланы по-своему даже беллетристична".
Гэты фрагмент патрапіў у цытату зусім невыпадкова. Рэч у тым, што ўсе прамінулыя гады творчасць Святланы Алексіевіч вызнавалі як дакументальную журналістыку, упэўнена блытаючы форму жанру з сэнсамі і паэтыкай тэксту. Адсюль і неспатольная крытыка аўтара за мову яе сведкаў, якія гавораць залішне прыгожа. Маўляў, у сапраўдным жыцці так людзі не кажуць. З гэтага ў Менску быў нават суд, на якім гераіні кнігі "Цынкавыя хлопчыкі" абвінавачвалі аўтара за скажэнні іх словаў і сэнсаў.