***
Буду шчырым, адразу я быў не ў захапленні ад нечаканай магчымасці, бо не меў пэўнасці, што пацягну гэтую ношку сам-адзін. Толькі хлопцы разам з Людмілай Крушынскай урэшце пераканалі закасаць рукавы. Хаця галоўным тут было іншае. Мяне ж таксама вабіла сама ідэя літаратурна-філасофскага сшытка як папярэдняга канспекта будучага філасофскага часопіса.
Аднак спачатку пра ўласна назву сшытка - ЗНО. Пэўна, не толькі чытачы, а шмат хто і з аўтараў па сёння не ведае, што стаіць за гэтымі трыма літарамі - нейкая абрэвіятура, сакральны знак ці выпадковае дурноцце?
Ні першае, ні другое, ні трэцяе. А ўвогуле гэта была сапраўдная эпапея. Найперш мы распрацавалі метадалогію пошуку назвы. З яе вынікала, што мусім выправіцца на пошукі адразу ў чатырох накірунках. Першы - малавядомыя беларускія словы, другі - лацінізмы (дамінанта, дыскурс і да т.п.), трэці - грэцкія словы (топас, эйдас і да т.п.), чацвёрты - што заўгодна, адно каб не як у людзей.
О, гэта была праца дык праца. Два разы запар я перачытаў слоўка за слоўкам увесь слоўнік Вацлава Ластоўскага, а пасля тое самае прарабіў са слоўнікам замежных словаў. Не памятаю, што непасрэдна чыталі мае хаўруснікі, але калі надышоў час падсумавання, то ў нас было столькі годных і прыгожых словаў, што іх, бадай, хапіла б на ўсе падобныя сшыткі еўрапейскага кантынента. А нам дык не хапіла. Кожнае прэзентаванае слоўка нечым муляла, нечым не задавальняла, нечым само сябе дыскрэдытавала.
Настаў момант, калі мне падалося, што лягчэй у пушчы знайсці авечку, якую даўно з’елі ваўкі, чым вартую назву для нашага сшытка.
Міналі дні, першы выпуск быў ужо лічы падрыхтаваны, а назвы як не было, так і няма. Роспач ды адчай...
І вось тут ранкам заходзіць у рэдакцыю Алесь Разанаў. Вочы гараць, твар праменіцца натхненнем - быццам яго сёння анёлы ўмывалі. І адразу з дзвярэй урачыста паведамляе:
- Знайшоў!
- Не можа быць, - кажу, каб не сурочыць.
Разанаў, як Цыцэрон перад рымскім сенатам, ускідвае руку і ўрачыста паведамляе:
- Зно.
Я ўвачавідкі ніякавею. Што зно? Чаму зно? Навошта зно? Разанаў не адразу разумее, што я нічога не разумею, а зразумеўшы, пачынае тлумачыць.
Я не ўпэўнены, што недзе знойдзецца чалавек, які здольны пераказаць тое, што кажа Алесь Разанаў. А калі такі чалавек ёсць, то гэта напэўна ж не я. Таму далей буду карыстацца ўласнай версіяй разанаўскага тлумачэння. Спрошчана яна выглядае так: Разанаў ператрос усе беларускія хронікі ды ўвесь сучасны лексікон і высветліў (ці вылічыў), што ў фанетычнай аснове калі не большасці, то вельмі многіх сутнастваральных і дынамічных словаў знаходзяцца гэтыя тры гукі (-з-, -н-, -о-), натуральна, у розных спалучэннях і не заўсёды ў поўным складзе (звон, дно, воз, зноў і г.д., і да т.п.).
Шчыра кажучы, лагічная аргументацыя разанаўскага тлумачэння не так ужо і моцна мяне пераканала, але я не мог не даць веры ягонаму вуху.
Паверце, у Разанава геніяльнае вуха.
Разанаў чуе слова ў яго яшчэ вільготнай, трапяткой прааснове: можа быць, у вушных ракавінах Разанава (як у марскіх - мора) увесь час шуміць, пераліваючыся, магма тых першагукаў, з якіх потым і ўзнікаюць словы. Зрэшты, як у яго гэта адбываецца, не істотна. Але тое, што ёсць (вуха), тое ёсць.
Так - зно - сталася "ЗНО". Яно досыць міралюбна суіснавала з газетай (як дамініён з метраполіяй), рабіла тое, што лічыла патрэбным, аднак пры гэтым улічвала, што ягоная свабода досыць умоўная і абараняць гэтую свабоду ад чынавенства даводзіцца не таму, хто рыхтуе сшытак, а таму, хто адказвае за ўвесь тыднёвік.
***
Першы выпуск "ЗНО" пабачыў свет у траўні 1993 года. Графічны вобраз сшытка стварыла наш таленавіты дызайнер Наталля Овад. А зварот да чытача прымусіў мяне напісаць Алесь Разанаў. Не маючы іншага выйсця, я і накрэмзаў усялякага рознага аж на цэлую старонку (як на сённяшні розум, дык добрую палову выкінуў бы з палёгкай). Але ж апошні фрагмент хацеў бы працытаваць.
"Шаноўны чытач!
Літаратурна-філасофскі сшытак "ЗНО" пры газеце "Культура" мае на мэце:
- актуалізаваць айчынны досвед інтэлектуальнай творчасці;
- спрыяць вылучэнню з універсальнага зместу ўласнай філасофіі ў формах, тоесных беларускаму досведу;
- стварыць адпаведны кантэкст для тых літаратурных і філасофскіх тэкстаў, што пакуль вымушаныя шукаць выпадковага прытулку ў традыцыйных выданнях ці ўвогуле не могуць знайсці свайго друкара;
- падтрыімаць інтэлектуальную эсэістыку на шляхах станаўлення жанру;
- папулярызаваць лепшыя здабыткі еўрапейскай і сусветнай гуманістыкі.