Могілкам было некалькі стагоддзяў, і пад нашымі нагамі спрэс пластаваўся чалавечы прах. Але калі не лічыць рэшткаў збуцвелых каменных крыжоў ды плітаў і рудых ад іржы жалезных агароджаў, запакаваных у густое кустоўе, то гэтае месца нічым не рознілася ад старога парка ці вячыстага лесу, паколькі ўжо ніхто не памятаў пра тых - пад дзірваном...
Xтo тут быў, а хто не быў? Нехта быў - гэта адзінае, што мы ведалі. Бадай нават не Нехта, а ўсяго толькі Нешта... Нешта было тут, адбывалася, і ў гэтым адбыванні Нечага неяк прысутнічалі тыя, над сатлелым прахам якіх цяпер раскі-нулі свае шаты ліпы, ясені ды грабы.
Напэўна, мне не трэба было гойсаць па напластаванні праху, скакаць праз здзірванелыя магільныя капцы, есці жменяй сакавітыя суніцы, мілавацца з дзяўчынай на заімшэлых магільных плітах. Напэўна, мне не трэба было перабягаць дарогу на могілкі, і тады я разам з другімі суцяшаў бы сябе, што не знікну дазвання ў невараці, а нейкім чынам перабяруся ў адвечнае быццё.
Але я залішне доўга бавіўся на старых могілках, каб не памятаць, ува што згортваецца жыццё чалавека, чым і дзе яно вершыцца. І таму, калі закарцела спытацца пра самае кранальнае - што ёсць быццё, хто ёсць ты і ці знойдзецца ў цябе нешта, праз што ты пасля не згубішся ў небыцці, я ўжо ведаў пачатак адказу: быццё падобнае да старых могілак за каменным мурам, дзе жывыя мілуюцца на надмагільных плітах, з якіх шурпаты час паздзіраў усе літары.
Заставалася апазнаць працяг гэтага ведання. Але чым далей я паглыбляўся ў росшукі, тым больш ясна разумеў, што ўсё болей губляю тое, што шукаю. А потым і зусім згубіў. І ў які бок ні аглядаўся, куды ні зазіраў, - няма мяне.
Чалавека можна прыдумаць, ды нельга знайсці. Без ліхтара ці з ліхтаром. Здаецца, гэта адзінае, што я зразумеў, скрэмзаўшы столькі паперы.
Нельга знайсці тое, чаго няма. Марна шукаць я-чалавека ў нейкіх яшчэ вымерах, акрамя тых, што можна памацаць пальцамі. Я-чалавек заўсёды па-за кантэкстам сакральнага, ён цалкам месціцца ў прасторы рэальнага і ўвесь да рэшты вычэрпваецца экзістэнцыйным адбываннем тут-быцця.
***
Так яно і мусіла стацца. Алесь Разанаў з Ігарам Бабковым спакваля ўсё далей адыходзілі ад "ЗНО". Па першым часе мы яшчэ збіраліся, каб абмеркаваць чарговы нумар, але так было нядоўга... Хлопцы захапіліся новымі праектамі, а я застаўся ў "Культуры" адпрацоўваць свой штатны заробак. Між іншым, аб’ём працы, якую патрабаваў кожны сшытак "ЗНО", больш чым у два разы перавышаў норму іншых супрацоўнікаў газеты. Але я ж з уласнай хэнці схапіўся за гэткую ношку...
Што праўда, досыць хутка самахоць пачалі аб’яўляцца валанцёры. Пакуль найперш згадаю Юрася Барысевіча. Гэта, бясспрэчна, быў дарунак ад майго Кону. Юрась скончыў інстытут замежных моваў і рабіў выдатныя пераклады - перадусім з французскай. Мы і пазнаёміліся, калі ён прапанаваў пераклады з Антанэна Арто. Толькі не гэта было галоўным. Юрась і сам меў залатую галаву (а да яе заўсёды лагодную ўсмешку на твары), якая прадукавала выключна эўрыстычныя тэксты. У гэтым сэнсе сярод беларускіх мысліўцаў яму не было роўных. Сшытак як бы наўмысна быў створаны пад яго, і Юрась не спыняўся аддзячваць за гэта бліскучымі тэкстамі.
Дарэчы, канцэпцыя сшытка спарадкавалася досыць хутка, бо на месцы кутных камяняў былі закладзеныя ўжо напрацаваныя старонкі "Эліта" і "Суплёт ідэяў". Неўзабаве з’явіліся (ці адшукаліся, як Ян Пятроўскі з перакладамі "Платона") новыя перакладчыкі і арыгінальныя аўтары. Таму справа ў мяне рушыла на добры лад раней, чым я мог спадзявацца. І хаця значная частка тэкстаў была не-чытальнай (залішне складанай) для многіх чытачоў, ніхто з іх (і кіраўніцтва газеты таксама) не папікаў мяне за гэта. Бадай, усе адчувалі, што пакуль так яно і мусіла быць. Справа новая, нечаканая. Патроху прызвычаімся. Толькі ў гэтай сітуацыі, пэўна, ці не найбольш нязвыклым было тое, што я сам абсалютна не думаў пра чытача, як чытача. Я думаў выключна пра інтэлектуальны ландшафт краіны. Дакладней пра тое, што ён павінен з’явіцца ў Беларусі - інтэлектуальны.
І адно праз тры з лішкам гады даведаўся, як расчытваў і пакрысе засвойваў прастору ўжо прынцыпова іншага пісьма шараговы чытач. У тым апошнім, 44 нумары "ЗНО" ёсць споведзь Дзіны Кірылавай, якая на кампутары набірала ўсе нумары сшытка. Трохі працытую з яе аповеду: